- Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն - https://old.arfd.am -

ՀՅԴ Հայ Դատի հանձնախմբի հիմնադրությունը

[1]
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում եւ պատերազմից հետո էլ հայ հասարակության գիտակցության մեջ դեռեւս ընդհանրացած չէր այն միտքը, թե հայ ժողովուրդը հավաքականորեն ոտքի պիտի կանգնի հրապարակ բերելու եւ պաշտպանելու Հայ Դատը: Հայության այն մասը, որի դավանանքն է «Խորհրդային իշխանությանը չկա փրկություն», մտածում էր ու արտահայտում, թե արտասահմանի հայությունը քաղաքական տեսակետից որեւէ անելիք չունի, թե խորհրդային իշխանությանը վերապահված են բոլոր իրավունքները եւ պարտականություն` արծարծելու եւ պաշտպանելու Հայ Դատը, եւ թե արտասահմանի հայերի կողմից որեւէ քայլ այդ ուղղությամբ պիտի նշանակի միջամտել խորհրդային իշխանության եւ Հայաստանի գործերին: Այս վերջիններն էլ առհասարակ անտեսում էին եւ մինչեւ իսկ ուրանում` Հայ Դատի գոյությունը:

Հայության մյուս մասը, ՀՅ Դաշնակցության առաջնորդությամբ, պնդում էր, թե պատերազմը եւ Միացյալ ազգերի հաղթանակը պատեհ առիթ են` արծարծելու Հայ Դատը, եւ քանի որ Հայաստանը ի վիճակի չէ իր կողմից ստանձնելու նախաձեռնությունը, արտասահմանի հայությունն ինքը, իբրեւ սեփականատեր թուրքահայ հողերի եւ ժառանգորդ Հայ Դատի, պետք է հրապարակ գա պաշտպանելու իր իրավունքները:

Այս երկու հակադիր մտայնությունների միջեւ երկար ժամանակ եւ շատ բուռն բանավեճեր տեղի ունեցան հատկապես մամուլում. ՀՅ Դաշնակցությունը գործնական քայլերի էլ դիմեց համոզելու հակառակ տեսակետ ունեցողներին` ազգային միացյալ ճակատ ստեղծել Հայ Դատի պաշտպանության համար, բայց բոլոր ճիգերը ապարդյուն անցան. Կողմերը մնացին այն տեղում, ուր էին մինչ այդ:

Այս առիթով ՀՅ Դաշնակցությունը ստիպված եղավ սեփական ուժերով նախաձեռնել Հայ Դատի արծարծման եւ պաշտպանության գործը: Դաշնակցությունն էր, որ ձեւակերպեց հայ ժողովրդի ազգային բաղձանքները միջազգային նոր պայմաններին համապատասխան եւ հրապարակ բերեց Հայ Դատի բանաձեւը` Թուրքահայ հողերի կցումը Հայաստանի Հանրապետությանը եւ տարագիր հայության վերադարձը հայրենիք:

Դաշնակցությունն էր, որ ձեռնարկեց Հայ Դատի պաշտպանության հիմնադրամի հանգանակությունը 1944-ի սկզբին, եւ հայ ժողովուրդը խանդավառությամբ արձագանքեց դրան` կարճ ժամանակում 165 000 դոլար տալով Հայ Դատի պաշտպանության համար:

Դաշնակցությունն էր, վերջապես, որ համազգային մարմին ստեղծելու նոր եւ ապարդյուն փորձերից հետո 1944-ի վերջերին կազմավորեց Հայ Դատի հանձնախումբ Նյու Յորքում` ազգային հիմքի վրա, նրան վստահելով Հայ Դատի պաշտպանության գործը:

Հայ Դատի Հանձնախումբը` Armenian National Committee, սկսեց գործել 1944 թ. դեկտեմբերին եւ առաջին իսկ նիստում ընդունեց գործունեության հետեւյալ ծրագիրը.

1. Հայ Դատ ասելով հանձնախումբը հասկանում է նախագահ Վիլսոնի սահմանագծած` թուրքահայ հողերի կցումը Խորհրդային Հայաստանին եւ տարագիր հայության վերաբնակեցումը հայկական հողերի վրա:
2. Օգտակար եւ բաղձալի համարել ազգային բոլոր ուժերի համագործակցությունը Հայ Դատի հետապնդման հարցում:

3. Եթե Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունն ինքը ստանձնի Հայ Դատի հետապնդումը, Հայ Դատի հանձնախմբի գործը պետք է լինի աջակցել նրան:
4. Հայ Դատի հանձնախումբը պետք է Հայ Դատը ներկայացնի ամերիկյան կառավարությանը եւ հանրային կարծիքին, միջազգային հիմունքներո` նաեւ քաղաքական այն ուժերին եւ համաժողովներին, որոնք կարող են դեր ունենալ հայ Դատի լուծման հարցում:

5. Իր նպատակին հասնելու համար Հայ Դատի հանձնախումբը դիմումներ կներկայացնի ամերիկյան կառավարությանը, միջազգային խորհրդաժողովներին, կհրատարակի նյութեր Հայ Դատի մասին, կջանա մամուլով, ռադիոյով եւ այլ միջոցներով արծարծել Հայ Դատը: Բացի այս հիմնական սկզբունքներից, որոշվեցին նաեւ հանձնախմբի աշխատանքի գործնական միջոցները:

Հայ Դատի հանձնախումբը իր գրասենյակը հիմնեց Նյու Յորքում եւ 1945-ի սկզբին ձեռնարկեց իր աշխատանքները: Հայ Դատի հանձնախմբի առաջին մտահոգությունը եղավ պետություններին հիշեցնել Հայ Դատի գոյությունը եւ նրա լուծման անհրաժեշտությունը: Այդ նպատակով մարտ եւ ապրիլ ամիսներին հուշագրեր ներկայացվեցին Ամերիկայի, Անգլիայի եւ Խորհրդային Միության կառավարություններին, եւ այդ առթիվ հանձնախմբի ներկայացուցիչների կողմից տրվեցին նաեւ բացատրություններ:

Հանձնախմբի երկրորդ քայլը եղավ իր պատվիրակների միջոցով Հայ Դատը ներկայացնել Միացյալ ազգերի Սան Ֆրանցիսկոյի մխորհրդաժողովին: Հուլիսի 7-ին հանձնախումբը խորհրդաժողովին եւ մասնակից բոլոր պատվիրակություններին տվեց մի ընդարձակ եւ հիմնավորված հուշագիր, որ համակրական ընդունելություն գտավ նաեւ խորհրդաժողովի շրջանակներում, ինչպես եւ լայն արձագանք գտավ ամերիկյան եւ միջազգային մամուլում: Հայ Դատի հանձնախումբը Սան Ֆրանցիսկոյում ունեցավ նաեւ ռադիոժամ Հայ Դատի մասին, որ նույնպես ջերմ արձագանք գտավ:

Մեկ ամիս անց` հունիսի 8-ին, Ամերիկահայ ազգային խորհուրդը եւս` Ռամկավար Ազատական, Սոցիալ-Դեմոկրատական Հնչակյան եւ Հայ Բոլշեւիկյան կազմակերպությունների միությունը, իր կողմից հուշագիր տվեց Սան Ֆրանցիսկոյի խորհրդաժողովին` կրկնելով նույն պահանջները, ինչ որ Հայ Դատի հանձնախումբն էր ներկայացրել:

Սան Ֆրանցիսկոյի խորհրդաժողովին ներկայացված պահանջները հետզհետե յուրացվեցին նաեւ այլ երկրներում ապրող հայկական զանգվածների կողմից: Հայաստանի ժողովուրդն ու կառավարությունը եւս իրենց ձայնը միացրին արտասահմանի հայության ձայնին: Էջմիածնի Ազգային-եկեղեցական ժողովի պատգամավորներն էլ հաստատեցին ազգային միահամուռ կամքը Հայ Դատի մասին: Վերջապես, Ամենայն հայոց Կաթողիկոսը` Երեք Մեծերին դիմելով, եւ Հայաստանի կոմունիստական կուսակցության քարտուղար Գ. Հարությունյանը` ճառով, նվիրագործեցին հայության պահանջների համազգային բնույթը:

Այսպիսով, այն գործը, որը ձեռնարկեց Հայ Դատի հանձնախումբը Սան Ֆրանցիսկոյի խորհրդաժողովին ներկայացված իր պատմական հուշագրով, եւ որին այնպես կուրորեն ընդդիմացան որոշ տարրեր, ի վերջո յուրացվեց ամբողջ ազգի կողմից եւ դարձավ համազգային քաղաքական պլատֆորմ Հայաստանի եւ արտասահմանի հայկական բոլոր խավերի
համար:

Հայ Դատի հանձնախումբը, հակառակ իր դեմ հարուցված անհարկի դժվարություններին, աներեր շարունակեց իր աշխատանքները նախանշված ուղիով: Այն հուշագրեր ներկայացրեց Պոտսդամի խորհրդաժողովին, Լոնդոնի եւ Մոսկվայի երեք նախարարների ժողովներին, Միացյալ ազգերի Լոնդոնի ժողովին, ամերիկյան արտաքին գերատեսչությանը եւ այլն: Կուբայի իր մասնաճյուղի միջոցով Հայ Դատի հանձնախումբը հուշագրեր ներկայացրեց Լատինական Ամերիկայի 20 հանրապետությունների կառավարություններին, իր ներկայացուցիչների միջոցով աշխատանքներ կատարեց Փարիզի Խաղաղության ժողովում: Եվ ընդհանրապես, ի նպաստ Հայ Դատի, դիմումներ ներկայացրեց ամեն տեղ, ուր հնարավոր էր:

Բացի քաղաքական այս քայլերից, Հայ Դատի հանձնախումբը ջանաց հանրային միտքը եւս լուսաբանել Հայ Դատի մասին` լինի մամուլով, ռադիոյով, հրապարակային ժողովներով կամ այլ միջոցներով, զարկ տվեց անգլերեն լեզվով հրատարակություններին` մինչեւ այժմ տպելով եւ հազարավոր անձանց, հաստատությունների, թերթերի, ռադիոկայանների եւ պետական գործիչների ուղարկելով հետեւյալ հրատարակությունները`

1 . A Memorandum Relating to the Armenian
Question.
2. The Frontier between Armenia and Turkey
as Decided by President W. W i l s o n .
3 . A n I n q u i r y i n t o t h e P a t t e r n o f Turkish
Nationalism, by V. Kalendarian.
4 . The Return by the Turu, by Charles F.G.
Masterman.
5. Memorandum to the Council of Foreign
Ministers at London.
6. An Appeal to the Government of the United
S t a t e s o f America.
7 . Te l e g r a m t o t h e S e c r e t a r y o f S t a t e .
8. Հաղորդագրութիւն Հայ Դատի յանձնախումբ ի:
9 . I Ask You, Ladies and Gentlemen, by
Leon Surmalian.
10. What do the Armenians Want? by James
Mandalian.
11 . A r m e n i a n B u l l e t i n – 8 թ ի ւ :

Այս բոլոր հրատարակությունները կարելի
է ստանալ Հայ Դատի հանձնախմբի գրասենյակից,
որի հասցեն է`

Armenian National Committee
11 W. 4 2 n d S t . , N e w Yo r k 1 8 , N . Y.
Phone: Chickering 4-7712

«ՀԱՅՐԵՆԻՔ» ՏԱՐԵԳԻՐՔ 1947թ.
ՍԻՄՈՆ ՎՐԱՑՅԱՆ.