Ամերիկայի Հայ Դատի հանձնախմբի (ANCA) գործադիր տնօրեն Արամ Համպարյանի հարցազրույցը Մեդիամաքս-ին

– Մեկ ամսից քիչ է մնացել ԱՄՆ-ի նախագահական ընտրություններին: Ո՞ւմ է աջակցում Ամերիկայի հայկական համայնքն այս անգամ:

– Եթե մենք չենք տեսնում արդյունքներ, ապա չենք կարող տեսնել նաեւ հատուկ վերաբերմունք թեկնածուների նկատմամբ հայկական համայնքի կողմից: Մենք ունենք շատ բարեկամներ Կոնգրեսում եւ դեմոկրատների, եւ հանրապետականների շարքում եւ աջակցում ենք նրանց: Սակայն այս նախագահական մրցավազքում թեկնածուներից ոչ մեկն աջակցություն չի ցուցաբերել ամերիկահայերին հուզող եւ անհանգստացնող հարցերին: Մեր աջակցությունը կախված է իրենց աջակցությունից: Եթե իրենց համար մեր խնդիրներն առաջնահերթ չեն, ապա, բնականաբար, մեզ համար իրենց արշավին աջակցություն ցուցաբերելը նույնպես չի կարող առաջնահերթ լինել:

– Ամերիկահայերին հուզող ամենագլխավոր հարցերից է Հայոց ցեղասպանությունը: Մի կողմից, կա Բարաք Օբաման, ում դիրքորոշումը հայտնի է. «ցեղասպանություն» տերմինի փոխարեն նա գերադասում է օգտագործել «Մեծ Եղեռն» բառակապակցությունը: Մյուս կողմից, Միթ Ռոմնին է, ով ընդհանրապես չի անդրադարձել այս թեմային: Ստեղծված իրավիճակում թեկնածուներից ո՞ր մեկն է ավելի գերադասելի մեզ համար:

– Առաջին հերթին, պետք է նշեմ, որ մեր հիասթափությունը նախագահ Օբամայից հատկապես մեծ է, քանի որ հենց ինքը բարձրացրեց մեր սպասումները: Նա Բուշի վարչակազմի քաղաքականությունն անբարոյական էր անվանում: Նա դեմ հանդես եկավ դեսպան Ջոն Էվանսի աշխատանքից հեռացմանը: Նա նշում էր, որ ԱՄՆ-ը արժանի է նախագահի, որը կճանաչի Հայոց ցեղասպանությունը: Հենց այդ պատճառով մեր հիասթափությունն այդքան մեծ է: Նա խոստացավ անել մի բան, բայց մատուցեց բոլորովին այլ բան:

Ինչ վերաբերում է Ռոմնիին, ապա նա, որպես նախագահի թեկնածու, ընդհանրապես չի անդրադարձել այս հարցին:

Իրականությունն այն է, որ եթե նայենք թեկնածուների հայտարարություններին, ապա դրանք մեծ հաշվով չեն տարբերվում միմյանցից եւ արդյունքում չեն տարբերվի նաեւ նախագահի պաշտոնում: Տխուր իրականությունն այն է, որ տարիներ շարունակ Սպիտակ տանը եղել են տարբեր մարդիկ տարբեր կուսակցություններից, որոնք ժամանակին տարբեր խոստումներ են տվել, սակայն, ի վերջո, նրանք բոլորն անում են նույն բանը:

Դա նշանակում է, որ այդ աշխատանքը մենք ինքնուրույն պետք է անենք: Այսօր Կոնգրեսում կա մեծամասնություն, որը պատրաստ է քվեարկել հօգուտ Ցեղասպանության բանաձեւի, 42 նահանգներ պաշտոնապես ճանաչել են Հայոց ցեղասպանությունը: New York Times-ը, Boston Globe-ը, Associated Press-ը զգալիորեն բարելավել են իրենց մոտեցումները Հայոց ցեղասպանության` որպես պատմական փաստի նկատմամբ: Մենք ունենք գրքեր, ինչպես, օրինակ, «Sandcastle Girls»-ը, որն այսօր ամենավաճառվող գրքերից է Ամերիկայում, ունենք ֆիլմեր, ինչպես, օրինակ, «Արարատ»-ը, եւ երաժշտական խմբեր, ինչպիսին է “System of a Down”-ը: Ամերիկյան մշակույթը ճանաչում եւ դատապարտում է այս հանցագործությունը, բացառությամբ Սպիտակ տան: Սպիտակ տունն ամերիկյան քաղաքացիական հասարակության մասն է եւ պետք է արձագանքի իր քաղաքացիների կոչերին: Սակայն իրականում այն ենթարկվում է օտարերկրյա պետությունների սպառնալիքներին: Ամերիկյան պետությունը, պրոդյուսերները, ԶԼՄ-ները, գործադիրը եւ քաղաքացիական հասարակության բոլոր հատվածները հեշտությամբ կարող են «ոչ» ասել թուրքական սպառնալիքներին:

– Երեք տարուց մենք նշելու ենք Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցը: Ի՞նչ ակնկալիքներ ունեք այդ թվականից:

– Մեր ընդհանուր մոտեցումն անփոփոխ է մնում՝ ստիպել Ամերիկային ճիշտ դիրք զբաղեցնել Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հարցում: ԱՄՆ-ը այս հարցում պետք է պաշտպանի ճշմարիտ, արդարացի եւ համապարփակ բանաձեւը: Մենք գտնում ենք, որ ԱՄՆ-ի աջակցությունն առանցքային դեր է խաղում թուրքական հերքողական քաղաքականության մեջ: Մենք սկսեցինք այս գործընթացը շատ շուտ եւ շարունակելու ենք այն մինչեւ հաղթական ավարտը:

Իհարկե, 100-ամյա տարելիցը մեծ ուշադրություն է հրավիրելու, սակայն այդ թվականը չի փոխի հիմնական ռազմավարությունը, այն է` ինչպե՞ս կարող ենք վերջ դնել թուրքական կողմի ժխտողականությանը, ինչպե՞ս կարող ենք վերջ դնել թուրքական կողմի արդարության խոչընդոտմանը, եւ ինչպե՞ս կարող ենք ապահովել հայ ժողովրդի անվտանգությունը:

Հայոց ցեղասպանության արդարացի բանաձեւը, նախ եւ առաջ, կոգնի երաշխավորել, որ Թուրքիան երբեւէ չի փորձի իրագործել նման ոճրագործություն, եւ երկրորդը՝ թույլ կտա վերականգնել Հայաստանի կենսունակության տարրերը: Խոսքը ջրային, գյուղատնտեսական միջոցների, տրանսպորտային ուղիների, անվտանգության, անվտանգ սահմանի եւ այլնի մասին է:

– Բոլորը հիշում են՝ ինչպես 4 տարի առաջ, երբ սկսվում էր հայ-թուրքական գործընթացը եւ հրապարակվեցին արձանագրությունները, հայկական սփյուռքը հիմնականում դեմ արտահայտվեց դրան: Բոլորը հիշում են նաեւ բողոքի ցույցերը ՀՀ նախագահի համահայկական ուղեւորության ժամանակ: Շատերը խոսում էին նրա մասին, որ Հայաստանի եւ Սփյուռքի միջեւ պառակտում տեղի ունեցավ: Ինչպիսի՞ն է իրավիճակն այսօր:

– Արձանագրությունների գործընթացն անխոհեմ եւ անպատասխանատու քայլ էր Հայաստանի կառավարության կողմից: Կարծում եմ, գրեթե բոլորի համար ակնհայտ էր, որ դա սխալ գործընթաց էր: Գրեթե բոլորը գիտակցում էին դա դեռ այն ժամանակ եւ գիտակցում են դա այսօր: Բոլոր օգուտները քաղեց թուրքական կողմը եւ Թուրքիայի ընկերները Վաշինգտոնում: Իրենք ստացան զիջում սահմանի հարցում, ինչին արժանի չէին: Իրենք ստացան զիջում Ցեղասպանության հարցում պատմաբանների հանձնաժողովի միջոցով: Կողք դրվեց Ցեղասպանության ճանաչման միջազգային գործընթացը, քանի որ ասվում էր, որ գնում է երկխոսություն, եւ կարիք չկա խոչընդոտել նրան: Նրանք փրկեցին նախագահ Օբամային Ցեղասպանությունը ճանաչելու անհրաժեշտությունից՝ տալով նրան ետդարձի հնարավորություն: Այնպես որ, այս գործընթացի միակ շահող կողմը Թուրքիան էր եւ իր դաշնակիցները: Հայկական կողմը որեւէ բան չստացավ:

Չեմ կարծում, որ այսօր կգտնվի մեկը, ով կպաշտպանի արձանագրությունները: Միակ դրական բանն այն է, որ այդ գործընթացը ցույց տվեց հայերի միասնությունը: Կառավարության անպատասխանատու քաղաքականությունը մերժվեց հանրահավաքների եւ բողոքների միջոցով: Հայությունը դեմ արտահայտվեց, եւ ես հպարտ եմ դրանով:

Հույսով եմ, որ այդ գործընթացը դաս կլինի ներկա եւ ապագա Հայաստանի իշխանություններին`զերծ մնալու անխոհեմ եւ անպատասխանատու գործողություններից:

– Եկեք հստակեցնենք: Սփյուռքը դեմ է կոնկրետ այդ արձանագրություններին, թե ընդհանրապես Թուրքիայի հետ հարաբերությունների բարելավմանը, քանի դեռ վերջինս չի ճանաչել Ցեղասպանությունը:

– Այստեղ 2 տարրեր կան: Բոլորը կողմ են երկխոսությանը, սակայն հարցն այն է, թե ինչպես է սահմանվում այդ երկխոսությունը: Կարծում եմ, երկխոսությունը պետք է ենթադրի ազնիվ, արդար եւ համապարփակ բանաձեւ Հայոց ցեղասպանության հարցում: Ցեղասպանությունը ակնհայտ փաստ է, եւ հայ-թուրքական հարաբերությունները պայմանավորված են ոչ միայն, բայց հիմնականում այդ խնդրով: Սա սկզբունքային հարց է երկու ժողովուրդների միջեւ: Մեկ ազգը գրեթե ոչնչացրել է մյուսին: Մեկ ազգը գողացել է մյուսի ունեցվածքի մեծ մասը: Մեկ ազգը կոտորել է մյուսի բնակչությանը: Հենց այդ պատճառով անհնար է խուսափել այդ թեմայով խոսակցություններից: Այն նման է ամերիկացիների հարաբերություններին նավախոյի կամ չերոքիի (Ամերիկայի բնիկ ցեղերը – խմբ.) հետ: Դա նույնպես ֆունդամենտալ իրականություն է: Նրանք այստեղ առաջինն էին, նրանք արտաքսվել են, սպանվել, նրանց հետ դաժան են վարվել: Անտեսել այդ փաստերն երեւակայական է, եւ դա չի ծառայի ի նպաստ ոչ Ամերիկային, ոչ էլ այդ ցեղերին: Նույնը արդարացի է նաեւ հայ-թուրքական հարաբերությունների հարցում:

Երկրորդը. եկեք փոխենք մոտեցումները զիջումների հարցում: Հայաստանն արել է զիջումներ սահմանի, պատմական հանձնաժողովի, Ցեղասպանության հարցերում եւ ԱՄՆ նախագահին տվել է նահանջի հնարավորություն: Այդ ամենն եղել է ապագայում սահմանի հնարավոր բացման հնարավորության համար: Կարծում եմ, դա հիմար գործարք էր: Ապագայում բոլոր զիջումները պետք է արվեն Թուրքիայի կողմից: Թուրքիան պետք է ճանաչի Ցեղասպանությունը: Թուրքիան չպետք է սովորեցնի իր քաղաքացիներին, որ Ցեղասպանության կազմակերպիչները հերոսներ են: Թուրքիան պետք է վերականգնի հայկական տեղանունները: Թուրքիան պետք է անի այդ ամենը, եւ միայն այդ ամենից հետո մենք կարող ենք խոսել Հայաստանի անելիքի մասին:

– Մեկ այլ շատ կարեւոր հարց է ԱՄՆ-ի կողմից արտաքին ռազմական եւ տնտեսական օգնությունը Հայաստանին եւ Լեռնային Ղարաբաղին (US Foreign AID): Ինչպե՞ս եք գնահատում այդ օգնության չափսերը եւ, ըստ Ձեզ, պահպանվո՞ւմ է արդյոք բալանսը Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ:

– Կոնգրեսը միշտ ջանքեր է գործադրում Հայաստանին եւ Ղարաբաղին օգնություն ցուցաբերելու համար: Գրեթե ամեն տարի, Հայաստանի անկախությունից ի վեր, Կոնգրեսն ավելի մեծ ծավալի օգնություն է հայցում, քան վարչակազմը հավանություն է տալիս: Լեռնային Ղարաբաղին օգնությունը 1990-ականներին հավանություն էր ստանում, ինչը դեմ եր Վարչակազմին: Այնպես որ, հենց Կոնգրեսն է այդ գործընթացի շարժիչ ուժը, այլ ոչ թե Սպիտակ տան Վարչակազմը:

Մենք շատ ագրեսիվ ենք Հայաստանին ռազմական եւ տնտեսական օգնության եւ ԼՂՀ-ին անմիջական օգնության հարցերում: Ինչպես գիտեք, կոնգրեսական Ադամ Շիֆը Ներկայացուցիչների պալատում առաջարկել է ավելացնել Ղարաբաղին օգնության չափսերը $2 մլն-ից մինչեւ $5 միլիոն, ինչը գերազանց է, սակայն այդ գործընթացը դեռ պետք է մի քանի փուլ անցնի վերջնական հավանություն ստանալու համար:

Այնուամենայնիվ, մենք գտնում ենք, որ երկարաժամկետ հեռանկարում ապագան ոչ թե օգնության, այլ առեւտրի մեջ է: Հենց այդ պատճառով մենք կարծում ենք, որ Միացյալ Նահանգները եւ Հայաստանը պետք է բանակցեն առեւտրային համաձայնագրերի շուրջ: Ես նկատի ունեմ առեւտրային եւ ներդրումային մի շրջանակային համաձայնագիր, որը մշտական հարթակ կլինի երկու կողմերի համար ողջ տարվա ընթացքում անցկացնելու քննարկումներ առեւտրի շուրջ: Այսօր կողմերը հանդիպում են տարին մեկ անգամ եւ քննարկում հիմնականում օգնության հարցերը:

Օրինակ, մենք կցանկանայինք տեսնել կրկնակի հարկումը բացառելու մասին համաձայնագիր, քանի որ ներկայիս համաձայնագիրը հնացել է: Դա կարող է շատ օգտակար լինել բիզնես-կապերի համար: Ի վերջո, մենք կցանկանայինք տեսնել ազատ առեւտրի համաձայնագիր: Այստեղ կա որոշ հետաքրքրություն Երեւանի կողմից, սակայն, ցավոք, Վաշինգտոնի կողմից հետաքրքրությունը շատ փոքր է, ինչը շատ հիասթափեցնող է մեզ համար:

– Պատմեք Ձեր համագործակցության մասին Վաշինգտոնում գործող այլ լոբբիստական խմբերի հետ, մասնավորապես, հրեական:

– Ամերիկայում մենք ունենք բազմաթիվ կոալիցիաներ, այդ թվում` կրոնական, էթնիկական, մարդու իրավունքների պաշտպանության խմբերի հետ: Օրինակ, մենք մոտ ենք հունական, կիպրոսյան, քրդական եւ սիրիական համայնքների հետ Թուրքիայի, Հայոց ցեղասպանության, կրոնական իրավունքների պաշտպանության հետ կապված հարցերում:

Կան խմբեր ցեղասպանության հարցերով: Օրինակ, մենք ակտիվ ենք Դարֆուրի, Սուդանի, Ռուանդայի հետ կապված հարցերում:

Ինչ վերաբերում է հրեական համայնքին, ապա մենք հիանալի հարաբերություններ ունենք տեղական մակարդակում, բայց, ցավոք, որոշ խոշոր հրեական կազմակերպություններ Վաշինգտոնում առաջնորդվում են ոչ թե համայնքի կարծիքով, այլ ղեկավարվում են արտասահմանից: Ցավոք, Իսրայելը լավ քաղաքականություն չի վարում Հայոց ցեղասպանության հարցում: Սա բարոյական խնդիր է, որը պետք է վեր լինի քաղաքականությունից: Սակայն, իրենք դիտարկում են այդ խնդիրը քաղաքական տեսանկյունից, եւ այն պարբերաբար դառնում է թեմա թուրք-իսրայելական հարաբերություններում: Ցեղասպանությունը բարոյական խնդիր է, եւ դրա դատապարտումը չպետք է սահմանափակվի ինչ-որ պայմաններով: Կարծում եմ, ԱՄՆ-ի հրեական համայնքը գիտակցում է դա, բայց ոչ Իսրայելի կառավարությունը:

– Դուք հավատո՞ւմ եք, որ մի օր ԱՄՆ-ը իսկապես կճանաչի Հայոց ցեղասպանությունը:

– Այո, իհարկե: Ամերիկան մի տեղ է, որտեղ, ի վերջո, մենք հավասարեցնում ենք մեր քաղաքականությունը մեր արժեքների մակարդակին: Պարզապես դա երկար ժամանակ եւ տքնաջան աշխատանք է պահանջում:

Թույլ տվեք մի օրինակ բերել: Ծխելը շատ վատ է մեզ համար, եւ բոլորն էլ գիտակցում են դա: Բայց դեռ 10-15 տարի առաջ ԱՄՆ-ում ծխելու դեմ շատ քիչ օրենքներ կային: Ինչո՞ւ: Պատճառն այն էր, որ ծխախոտի արդյունաբերությունը շատ ուժեղ էր, նրանց փաստաբաններն ու օրենսդիրները շատ ուժեղ էին, իսկ նրանց լոբբիստները՝ չափազանց ազդեցիկ:

Սակայն ծխախոտի դեմ ակտիվ պայքար սկսվեց: Բարոյական կարգախոսներ ու գաղափարներ առաջացան, օրինակ՝ «ընկերությունները չպետք է ստեն» կամ «մարդիկ չպետք է մահանան ծխելուց»: Տարիների պայքար պահանջվեց, բայց, ի վերջո, մարդիկ կարողացան հաղթահարել ծխախոտային ընկերությունների իշխանությունը: Դա պարզապես ժամանակ եւ ջանք է պահանջում: Նույնը վերաբերում է նաեւ Հայոց ցեղասպանությանը եւ այլ հարցերին:

Մեկ այլ լավ օրինակ է Ապարտեիդը: Ամերիկան երկար տարիներ օժանդակել է Հարավային Աֆրիկային, դա սարսափելի քաղաքականություն էր: Բայց դա անհնար դարձավ, երբ բավարար թվով մարդիկ դեմ արտահայտվեցին դրան:

Վերադառնալով Հայոց ցեղասպանության հարցին՝ նշեմ, որ վստահ եմ, որ մենք շարժվում ենք ճիշտ ուղղությամբ:

– Ի՞նչ կարծիք ունեք «Սաֆարովի գործի» եւ ԱՄՆ-ի արձագանքի մասին:

– Իմ կարծիքով, այստեղ 3 հարթություն գոյություն ունի: Առաջինը՝ անմիջական արձագանքն էր, որը օպերատիվ էր եւ համապատասխան: ԱՄՆ նախագահը, Պետքարտուղարությունը, կոնգրեսականները եւ մի շարք երկրներ դատապարտեցին Ալիեւին: Սակայն հստակ գործողություններն տեղի չեն ունեցել: Որպես առաջին այդպիսի հստակ գործողություն մենք դիտարկում ենք Ալիեւին ռազմական օգնության եւ զենքի վաճառքի դադարեցումը: Ամերիկան այս հարցում հիմնական աղբյուր չէ, այնուամենայնիվ, սիմվոլիզմը նույնպես շատ կարեւոր է:

Ավելի լայն իմաստով տեղի ունեցածը ցույց տվեց, որ Ղարաբաղյան կարգավորման հարցում պետք է փոխվեն մոտեցումները: Մենք միշտ շեշտում ենք եւ հասկանում ենք, որ անընդունելի է, որ Ղարաբաղը լինի Ադրբեջանի իշխանության տակ, իսկ այս գործը ցույց տվեց ողջ աշխարհին, թե ինչու է դա անընդունելի:

Արամ Համպարյանի հետ զրուցել է Արամ Արարատյանը: