Ազգային էության մասին

Այո, պարոնայք, ռասիզմը զզվելի բան է: Բայցևայնպես ոչ մի՝ նույնիսկ ամենաազատական հայացքների տեր մարդն իրեն այդ ախտից բացարձակապես ազատ չի կարող համարել: Ուրիշներին մատնացույց չանելու համար ասեմ իմ մասին. ես շատ եմ սիրում անգլիացիներին ու հայերին: Բոլոր մնացած ազգերն ինձ համար տհաճ են»:

Միխայիլ Մետս.

«Լուզերի գրառումները»

Ժամանակակից ռուս գրող Միխայիլ Մետսի խղճին թողնենք նրա վերաբերմունքը՝ անգլիացիներից ու հայերից բացի բոլոր մյուս ազգերի նկատմամբ: Նա ըստ երևույթին` ոչ մեկին է պատկանում, ոչ էլ մյուսին: Կասեք՝ ճաշակի հարց է: Գուցե: Բայց ինչպե՞ս է հաջողվել «Լուզերի գրառումները» գրքի հեղինակին միևնույն ճաշակի սահմաններում միավորել այդքան տարբեր ժողովուրդների՝ անգլիացիներին ու հայերին: Նույնիսկ եթե դա այդ երկու ազգերին բնորոշ որակների սուբյեկտիվ ընկալման հետևանք է, միևնույն է. ցանկացած սուբյեկտիվ ընկալում այնուամենայնիվ հիմնվում է որոշ օբյեկտիվ համադրությունների վրա: Գուցե՞ գրողն իրոք այդ ազգերի միջև ինչ-որ ընդհանրություն է որսացել:

Ներքին ձայնս ինձ վաղուց էր հուշում, որ ինչ-որ ընդհանրություն գոյություն ունի, բայց տողերը, որոնք ես ընտրել եմ որպես այս հոդվածի նախաբան, ստիպեցին ինձ վերլուծել այդ ենթագիտակցական զգացողությունը և փորձել այն դուրս բերել գիտակցական մակարդակ: Որոշ արդյունքների ես կարծես թե կարողացա հասնել: Անգլիացիներին ու հայերին իրար նման չես անվանի՝ նրանք ավելի շուտ նույնիսկ հակապատկերներ են: Դրա օրինակներն այնքան շատ են, որ թերևս չարժե ներկայացնել: Բայց հակադիր բևեռները միշտ իրար ձգտում են, և նույնիսկ մակերեսային վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ վերոհիշյալ երկու ազգերին միավորում է խոր, ազգային էության մեջ արմատավորված օրգանական տհաճությունը կոմունիստական, իսկ լայն իմաստով՝ ուտոպիստական բոլոր գաղափարների հանդեպ, որոնք ոգեշնչում են շատ ուրիշ ազգերի:

Իհարկե՝ և Անգլիայում, և Հայաստանում եղել են ու կան երկրային դրախտի անդրդվելի քարոզիչներ, բայց ոչ թե նրանց առկայությունն է կարևոր, այլ նրանց տեսությունների հանդեպ հասարակության թերահավատությունն ու հեգնական ընկալումը: Իսկ այն, որ կասկածելի ու արկածախնդիր գաղափարների ու մտահղացումների հանդեպ այդ մերժումը բխում է բացարձակապես տարբեր պատմական փորձերից և հանգեցնում է միանգամայն տարբեր հետևանքների, հարցի էությունը չի փոխում: Ասածիս վկայությունն այն է, որ դուք երբեք ոչ հայերի, ոչ անգլիացիների շրջանում չեք տեսնի փրկչի ինքնագիտակցության դրսևորումներ:
Փրկչի ինքնագիտակցումը, որն այնքան բնորոշ է հրեաներին, ռուսներին, վրացիներին և շատ ուրիշ ազգերի, ընտրյալ լինելու հիվանդագին զգացողությունը, իրենց առանձնահատուկ ուղու և նշանակության մասին դատողություններն իսպառ բացակայում են թե հայերի, թե անգլիացիների շրջանում: Նույնիսկ քիփլինգյան «Սպիտակ մարդու բեռը» կամ հայկական «մերն ուրիշ է»-ն չի կարելի գնահատել որպես Աստծո ընտրյալ լինելու հռչակագիր: Գուցե դա ընդամենն իրատեսությո՞ւն է: Տեսնենք: Իսկ եթե ընթացքում ավելի շատ տարբերություններ բացահայտենք, քան նմանություններ՝ մեզ համար ավելի օգտակար: Սկսենք անգլիացիներից:

Դեռ Էդմունդ Բերքի քաղաքական տեսության մեջ Անգլիան որպես Ավանդույթի մարմնավորում հակադրվում է Ֆրանսիային, այսինքն Հեղափոխությանը: Ավանդույթի հիմքում բարեփոխումն է, հեղափոխության հիմքում՝ փլուզումը: Ավանդույթը զգուշավոր է և պահպանողական: Հեղափոխությունը հանդուգն է և անխոհեմ: Բրիտանիան խուսափել է եվրոպական սովորական երկիր դառնալուց` սոցիալական, կրոնական, ազգային բնույթի ծայրահեղությունների միտումներով և ի վերջո ստեղծել է շատ ճկուն կառույցներ, որոնք հնարավորություն են տալիս սահուն կերպով բարեփոխել ամեն ինչ՝ կրթական համակարգից մինչև ճարտարապետություն, ռազմական նավատորմի աստիճանակարգից մինչև դրամական միավորների բարդ համակարգ՝ միաժամանակ պահպանելով Ավանդույթը, որը ճանաչվում է որպես հասարակության ցեմենտ: Ահա դա է ամենակարևորը՝ հասկանալ, թե ինչն է հատկապես ցեմենտում այս կամ այն հասարակությունը:
Անգլիայի համար ի՞նչ է Ավանդույթը: Ես այս բառը մեծատառով եմ գրում, չնայած իհարկե՝ այս ենթատեքստում նկատի չունենք Գենոնի, Էվոլայի կամ էլ դը Բենուայի Ավանդույթը: Անգլիացիների համար Ավանդույթն այն իրադարձությունների (կարևոր չէ՝ անցյալ, ընթացիկ, թե ապագա) անընդմեջ շղթան է, որոնց հաջորդականությունը հասարակական համաձայնությամբ պետք է անփոփոխ պահպանվի:

Ինչո՞ւ է Ավանդույթի հենց նման ընկալումը ցեմենտող տարր դարձել բրիտանական հասարակության համար: Այս հարցի պատասխանը հատուկ հետազոտություն է պահանջում, բայց երկու գործոններ ակնհայտ են. առաջինն այն է, որ բրիտանական հասարակությունը բաղկացած է զանազան և պատմության մեջ իրենց բուռն և անհնազանդ բնույթով հայտնի էթնիկ բաղկացուցիչներից, որոնք չէր կարողանա միավորել ոչ մի պետական իշխանություն, ոչ մի ռոմանտիկ գաղափար՝ դա ի զորու էր անել միայն Ավանդույթը, որը հասկանալի և ընդունելի էր բոլոր բաղկացուցիչների համար՝ կելտերի ու հռոմեացիների, անգլերի և դանիացիների, սաքսոնների ու նորմանների:

Այդ ավանդույթի ուղեկից տարրերից են նաև խորհրդարանը, թագավորական իշխանությունը, փակ դպրոցները, դատավորների կեղծամները, հասարակության խավերի միջև յուրօրինակ հարաբերությունները, ազնվականների ակումբները և փաբերը, որոնք բաց են բոլորի համար: Թե ինչպես և ինչու են պահպանվել այդ տարրերը, ինչ բարեփոխումների են ենթարկվել, ինչպես են լրացրել իրար, ինչպես են միաձուլվել ընդհանուրի մեջ և ինչպես են ձևավորել համընդհանուր վարքագիծ, որը զուգորդվում է հաջողության և ազգային բարձր կարգավիճակի հետ՝ առանձին թեմա է: Բայց այդ բազմազանության մեջ առանձնանում է հասկացությունների մի համալիր, որը հիմնված է բոլորին հայտնի ասացվածքի վրա՝ իմ տունն իմ ամրոցն է: Երկրորդ գործոնն անմիջականորեն դրա հետ է կապված՝ Ավանդույթը միակ կապող տարրն է, որը բռնի ուժով չի ներխուժում այդ ամրոցի և մարդու հոգու մեջ:

Կայունության հարյուրամյակները (կրոմվելյան խռովարար դարից հետո) բրիտանական հասարակության մեջ ամրապնդել են Ավանդույթի՝ հենց որպես այդ կայունության հիմնական երաշխավորի, անքակտելիության ամուր ընկալումը, նույնիսկ եթե դա ոչ միշտ է համապատասխանում իրականությանը: 19-րդ դարը չմտած` բրիտանական գահի անհնազանդ և խռովարար ենթակաները Ավանդույթի ազդեցության տակ ստեղծեցին անգլիացու առանձնահատուկ իմիջավարքագծային կարծրատիպը, որը մեզ քաջ ծանոթ էր գրքերից, իսկ երկաթե վարագույրի բացումից հետո՝ նաև իրական շփումներից: Ավելին՝ ժամանակի ընթացքում Ավանդույթը դարձավ նաև պետական ու վարչական կառուցվածքի, իրավական մեխանիզմների և արտաքին քաղաքականության հիմքը:

Բարեփոխումների հարցում անգլիական անշտապողականությունը հենց նման ընկալման արդյունք է: Ահա օրինակ՝ անգլիացիները չեն ուզում ֆունտ ստեռլինգը փոխարինել եվրոյով և չեն փոխում, ու ոչ մի Ֆրանսիա՝ Գերմանիայի հետ, ոչ մի Արժույթի միջազգային հիմնադրամ՝ Համաշխարհային բանկով հանդերձ, նրանց չեն կարող դա պարտադրել:

Ասվածը ամենևին էլ չի նշանակում, թե հասարակությունը ցեմենտող Ավանդույթից բացի՝ ուրիշ երևույթներ չեն կարող գոյություն ունենալ: Պետական իշխանությունը, գաղափարախոսությունը կամ կրոնը նույնպես կարող են կատարել այդ դերը, բայց ի տարբերություն Ավանդույթի, դրանք անձնական կյանքին հարկադրաբար միջամտելու միտում ունեն՝ հատկապես հեղափոխական կամ դրանց անխուսափելիորեն հաջորդող ռեակցիոն դարաշրջաններում:
Իհարկե, Միացյալ թագավորությունում ամեն ինչ այդքան կատարյալ չէ: Հիմնական խնդիրն այն է, որ Ավանդույթի պահպանումն ինքնին աստիճանաբար վեր է ածվել ավանդույթի (արդեն փոքրատառով), սովորության: Դրա ընկալումը հոգևոր մակարդակից իջել է կենցաղայինի՝ փոխարինվել սովորությամբ և շահադիտական մոտեցմամբ: Ավանդույթը շահավետ է, հուսալի: Զբոսաշրջիկներին դուր են գալիս թիկնազորայինների՝ գվարդիականների արջի մորթուց կարված գլխարկները և հնաոճ տաքսիները:
***
Հայ թիկնազորայիններն արջամորթե գլխարկներ չեն դնում, թե մեր քաղաքացիները, թե զբոսաշրջիկները տաքսի նստելիս, անկախ ավտոմեքենայի մակնիշից՝ քթները փակում են, և կայունությունը հայերին անծանոթ է: Հայոց ամբողջ պատմության ընթացքում գրեթե երբեք իշխող խավերին չի հաջողվել կառուցել վարքագծի թեկուզ տեսական ձևանմուշ, որը չափանիշ կծառայեր ոչ թե անձնական կամ խմբային, այլ համազգային հաջողության համար: Այսինքն հայ հասարակության մեջ ոչ մի վարքագծային ձևանմուշ օրինակելի, ճիշտ և արդյունավետ չի ճանաչվել:

Ազգային-ազատագրական պայքարի հերոսական դրվագները, դիվանագիտական փնտրտուքները, տնտեսական ջանքերը և նույնիսկ՝ անժխտելի թվացող մշակութային նվաճումները մենք գնահատում ենք մշտական կորուստների, նահանջների ու պարտությունների դիտանկյունով, այդ պատճառով էլ չի մշակվել հայ հասարակության բոլոր խավերի համար ընդունելի ազգային վարքագիծ: Առեղծված է, բայց փաստ՝ հայ հասարակության մեջ առայժմ ավարտված չէ վեճն այն մասին, թե ով է եղել իրավացի՝ Վարդան Մամիկոնյա՞նը, թե Վասակ Սյունին:

Հավանաբար այս թվացյալ անկայունությունն էլ հենց հիմք է ծառայել մեր գրականության դասականներից մեկի՝ Դերենիկ Դեմիրճյանի «Հայը» էսեի համար, որտեղ նկարագրելով հայկական սովորական մաքսիմալիզմը, ինքնախարազանումը և մյուս գծերը՝ հեղինակն ինքը, ամենայն հավանականությամբ գիտակցաբար, ընկնում է ինքնախարազանման և մաքսիմալիստական ընդհանրացումների գիրկը: Չնայած նկատեք, որ Դեմիրճյանի էսեն կոչվում է «Հայը» (կամ «Ո՞վ է հայը»)՝ եզակի թվով և ոչ թե «Հայերը»: Սա իհարկե՝ պատահական չէ: Բայց Լոնդոնից Երևան այսքան կտրուկ ցատկ կատարելը վտանգավոր է առողջության համար (հոգեկան): Այդ իսկ պատճառով մեր ազգային բնավորության առանձնահատկությունների մասին մենք կխոսենք հաջորդ համարում:

Վ. ՄԱՐԻՆՈՍՅԱՆ

«ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԶՐՈՒՑԱԿԻՑ»

Տպել Տպել