Սեպտեմբերի այս օրերուն, 62 տարի առաջ, թրքական այլամերժութեան, ցեղապաշտ ազգայնամոլութեան եւ վայրագ բարբարոսութեան ահաւոր «գինարբուք» մը տեղի ունեցաւ Կոստանդնուպոլսոյ փողոցներուն մէջ։
Սեպտեմբեր 6ի երեկոյեան սկսաւ եւ մինչեւ 7 Սեպտեմբերի կէսօրը շարունակուեցաւ մոլեգնած թրքական ամբոխի կատաղի յարձակումը ամէն ինչի վրայ, որ յունական էր։ Պատահական յոյն անցորդներ, յունական խանութներ եւ հաստատութիւններ ու յոյներու բնակարաններ, անխտիր բոլո՛րը, թիրախ դարձան թրքական խժդժութեանց։
Խոշտանգումներէն անմասն չմնացին նաեւ պատահական այն անցորդներն ու հաստատութիւնները, որոնք թուրք կամ թրքացեղ չէին… Այդ առումով` հայերը եւս, աւելորդ անգամուան մը համար, կրկին ճաշակեցին թրքական մոլեգին կատաղութեան դառն բաժակը։
Թուրք ամբոխի իւրայատուկ եւ արիւնալի այդ «գինարբուք»ը պատմութեան անցաւ «Պոլսոյ փոկրոմը» անունով։
Փոկրոմը խլեց յոյն երկու եկեղեցականի եւ 14 հոգիներու կեանքը։ Տասնեակներով յոյներ ծանրօրէն վնասուեցան։ Հարիւրաւոր յոյն կանայք բռնաբարուեցան եւ դարձեալ հարիւրներով յոյն տղամարդիկ, եթէ թլփատուած չէին, փողոցին վրայ ամբոխի դաշոյններով… թլփատումի ենթարկուեցան։
Նիւթական կորուստներու տարողութիւնը աներեւակայելի էր։ Յունական 4500 բնակարաններ, 3500 խանութներ եւ հաստատութիւններ, 90 եկեղեցիներ ու վանքեր, 36 դպրոցներ ու 3 գերեզմանատուներ կողոպտուեցան, քանդումի ենթարկուեցան կամ պղծուեցան։ Ընդհանուր վնասի գումարը, այդ ժամանակուան արժեգինով, աւելի քան 500 միլիոն տոլար գնահատուեցաւ։
Աւելի՛ն. անմիջականօրէն իր պատճառած մարդկային ու նիւթական ծանր կորուստներէն անդին, Պոլսոյ փոկրոմը այնպիսի ահաւոր սարսափի մատնեց Պոլսոյ յոյն փոքրամասնութիւնը, որ Պոլսոյ մէջ մինչեւ 1955 ապրող 80էն 100 հազար յոյներէն — նաեւ այնուհետեւ տարիներու վրայ շարունակուած գաղթի հետեւանքով — այսօր մնացած է 2000 յոյն։
Բայց ինչո՞ւ պատահեցաւ Պոլսոյ փոկրոմը։
Արդեօք իրապէս եւ միայն թուրք ամբոխի մոլեգնութեա՞ն հետեւանք էր։
Պատմութիւնը շատոնց պարզած է, որ փաստօրէն Թուրքիոյ այդ օրուան վարչապետ Ատնան Մենտերէսի կառավարութեան եւ իշխանաւոր Տեմոքրաթ կուսակցութեան կողմէ կանխօրօք մտայղացուած եւ պետականօրէն — կառավարական ու կուսակցական յատուկ սպասարկութեանց միջեւ համակարգումով — ծրագրուած, կազմակերպուած ու գործադրուած պետական-քաղաքական յանցագործութիւն էր Պոլսոյ փոկրոմը։
Պատմական ճշմարտութիւն է, նոյնպէ՛ս, որ թուրք պետական մտածողութիւնը Պոլսոյ փոկրոմը եւս փորձեց պարտկել՝ քաղաքական հոսանքի մը ամբոխին վերագրելով գործուած վայրագութիւնները, թրքութիւնը ընդհանրապէս «անմեղ» ներկայացնելու պետական քարոզչութեան թափ տալով…
Այդ ճամբով ալ 1961ին թրքական դատարանի առջեւ հանուեցան եւ ծանրագոյն մեղադրանքի տակ առնուեցան ատենի վարչապետ Մենտերէս եւ արտաքին գործոց նախարար Զօրլու, որոնք յանցաւոր գտնուեցան եւ կախաղանով մահապատիժի ենթարկուեցան։
Դատավարութիւնը նոյնպէս «բացայայտեց», որ Մենտերէսի կառավարութիւնը ուղղակիօրէն պատասխանատու էր գործուած փոկրոմին համար։ Եւ թրքական պետութիւնը, այդպիսով, իր մեղքերը քաւուած համարեց ու Թուրքիոյ պատմութեան սեւ թղթածրարներու փոշեծածկ գզրոցներուն մէջ նետեց նաեւ այս մէկը` Պոլսոյ փոկրոմին ահաւոր թղթածրարը։
Նոյնիսկ դատավճռով նախատեսուած յոյն համայնքին եւ Թուրքիոյ յոյն քաղաքացիներուն վնասուց հատուցում կատարելու որոշումը թրքական իշխանութիւնները միայն ձեւականօրէն գործադրեցին. հազիւ 20 տոկոսով վնասուց հատուցում կատարեցին փոկրոմի զոհերուն։
Աւելի քան կէս դար անցած է Պոլսոյ փոկրոմէն ասդին, բայց յոյն ժողովուրդին հետ ամբողջ աշխարհը, յատկապէս հայ ժողովուրդը չի կրնար անցեալի ու մոռացութեան փոշեծածկ դարակներուն մէջ այդպէս նետուած պահել 6-7 Սեպտեմբեր 1955ին Թուրքիոյ պետականօրէն ծրագրած, կազմակերպած եւ — կատաղած ամբոխի խժդժութեանց տեսքով — գործադրած քաղաքական ոճիրը։
Էապէս եւ ըստ ամենայնի պետական-քաղաքական էր ոճիրը, որովհետեւ թրքական իշխանութիւնները մէկ քարով երկու թռչուն որսալու ահաւոր յանցագործութեան դիմած էին։
Մէկ կողմէ՝ Կիպրոսի յոյն մեծամասնութեան քաղաքական արդար պահանջները խեղդելու թիրախին ուղղուած էր անոնց հարուածը։
Թրքական կառավարութիւնը փոկրոմով պատասխանեց եւ վիժեցուց այդ օրերուն Անգլիոյ մէջ տեղի ունեցող Մ.Ա.Կ.ի յատուկ խորհրդակցութիւնները, որոնք կը փորձէին թրքական իշխանութեանց ստիպել, որ սանձ դնեն Կիպրոսի թուրք փոքրամասնութիւնը կղզիի յոյն մեծամասնութեան դէմ գրգռելու իրենց հետեւողական քաղաքականութեան։
Միւս կողմէ՝ թրքական կառավարութիւնը արմատական հարուած հասցուց երկրի տնտեսութեան միջնաբերդը հանդիսացող Պոլսոյ մէջ յոյն գործարարներու մրցունակութեան եւ գերակշռութեան` հակայոյն կատաղութեան սերմանումով ու բորբոքումով ահի ու սարսափի մատնելով ամբողջ յոյն համայնքը, նպատակ ունենալով ի վերջոյ ձերբազատուիլ յոյներու ֆիզիքական ներկայութենէն։
Այսօր արդէն բացայայտուած իրողութիւններ են, որ Պոլսոյ փոկրոմին պատրուակ ծառայած 4 Սեպտեմբեր 1955ի ռումբի պայթումը, Թեսաղոնիկէի թրքական հիւպատոսարանին մէջ, սադրանքն էր նոյնինքն թրքական սպասարկութեանց։ Հակառակ անոր, որ հիւպատոսարանի պարտէզին մէջ պայթեցուած ռումբ մըն էր եղածը եւ միայն ապակիի վնաս պատճառած էր, Սեպտեմբեր 4էն սկսեալ, երկու օր շարունակ, թրքական մամուլն ու զանգուածային լրատուութեան միջոցները ողջ աշխարհի յոյներուն դէմ կատաղի արշաւ ծաւալեցին` հակաթուրք ատելութիւն սերմանելու մեղադրանքին տակ առնելով յոյները, բայց խորքին մէջ նոյնինքն թուրք ամբոխին հակայոյն, այլեւ ընդհանրապէս այլամերժ ազգայնամոլութիւնն ու կատաղութիւնը բորբոքելով։
Այդ քարոզարշաւին զուգահեռ, թրքական սպասարկութիւնները շուրջ 300 հազար սենտիքայականներ հաւաքագրեցին, զինեցին եւ կառավարական փոխադրամիջոցներով Պոլիս թափեցին Սեպտեմբերի 6ին, որպէսզի անոնց առջեւ բաց ասպարէզի վերածեն քաղաքակեդրոնի առեւտրական շուկաները, Թաքսիմի հրապարակէն սկսեալ, ուրկէ ծայր առաւ կատաղի փոկրոմը։
«Մահ կեաւուրներուն», «Յոյները Յունաստան թող երթան» եւ «Պոլիսը զտարիւն թուրքերուն կը պատկանի» կարգախօսներով` ամբոխը կառավարական յատուկ ջոկատներու հսկողութեան տակ եւ հրահրումով գործեց իր խժդժութիւններն ու խոշտանգումները։
Որքան ալ թրքական ամբոխային մոլեռանդութիւնը դերակատար էր, նոյնքան եւ աւելիով չարիքին շղթայազերծումը գործն էր թրքական իշխանութեանց, որոնք վերջին հաշուով քաւութեան նոխազի վերածեցին վարչապետ Մենտերէսին ու անոր կուսակցութեան։
Այդպիսով լուացուած ու մաքրուած համարեցին նաեւ իրենց արիւնոտ ձեռքերը։
Ահա թէ ինչո՛ւ ոչ միայն յոյն ժողովուրդը, այլեւ ամբողջ աշխարհը, յատկապէս հայ ժողովուրդը իրաւունք չունին մոռացութեան յանձնելու Պոլսոյ փոկրոմը, որովհետեւ թրքական իշխանութեանց արիւնոտ ձեռքերը դեռ չեն մաքրուած իրապէ՛ս եւ ի վիճակի են, որեւէ պահու եւ որեւէ կացութեան դէմ յանդիման, վերստին պատուհաս դառնալու թրքական պետութենէն արդարութիւն եւ իրաւունք պահանջող որեւէ ժողովուրդի գլխուն։
6-7 Սեպտեմբեր 1955ին արար աշխարհի աչքերուն առջեւ գործուած եւ Պոլսոյ յոյն համայնքին դէմ ուղղուած, այլեւ բոլոր ոչ-թուրքերը ահ ու սարսափի մատնելու նպատակով պետականօրէն կազմակերպուած Պոլսոյ փոկրոմին մոռացումը կրնայ ճակատագրականօրէն աղիտալի ըլլալ — ինչպէս եղաւ հետագայ տասնամեակներուն — նաեւ մե՛ր օրերուն։
Թրքական պետութեան գործադրած անցեալի ոճիրները անտեսելու, աւելի ճիշդ՝ այդ յանցագործութիւնները պատեհապաշտօրէն քողարկել-չարաշահելու մեծապետական վարքագծին հետեւանքով է, որ այսօր արար-աշխարհի սահմռկած աչքերուն առջեւ Էրտողանի Թուրքիան աջ ու ձախ մահ ու աւեր կը սփռէ՝ չխնայելով նոյնիսկ այն թուրքերուն, որոնք քաղաքական ու քաղաքացիական ողջմտութեամբ կ՚ուզեն վերջ տալ թրքական պետութեան հրահրած այլամերժութեան ու բարբարոսութեան։
Ն.
