Այսօր՝ Դեկտեմբեր 6ին, կ’ոգեկոչենք մահուան տարելիցը Մօրուք Կարոյի, որ «Անկեղծ զինուոր»ի իր արժանաւոր տեղը ունի հայոց պատմութեան նոր ժամանակաշրջանը լուսաւորող Սասնոյ դաշնակցական ֆետայիներու անզուգական Սերունդին մէջ։

Աւազանի անունով Կարապետ Աւոյեան՝ Մօրուք Կարօ ներկայացուցչական դէմք մը եղաւ փաղանգին մէջ սասունցի այն երիտասարդ հայորդիներուն, որոնք 1890ականներու առաջին տարիներէն իսկ զէնք ու փամփուշտ ձեռք ձգեցին եւ բարձրացան մեր լեռները՝ ընդառաջելով «Միայն զէնքով կայ հայոց փրկութիւն» յեղափոխական կանչին։

Հայ յեղափոխական շարժման փառքն ու պարծանքը կը հանդիսանայ Ֆետայական Սերունդը, որ ամբողջ երեսնամեակ մը՝ 1890ականներէն մինչեւ 1920ականները, իր անձնազոհութեամբ եւ հերոսական յաղթարշաւով, արեան բոլոր ճանապարհները կտրել-անցնելով, նոր ժամանակներու ուղին հարթեց հայ ժողովուրդին առջեւ ու կռանեց Ազատ, Անկախ եւ Միացեալ Հայաստանի ստեղծման համար մինչեւ վերջին շունչ պայքարելու ազգային մեր Կամքն ու Մարտունակութիւնը։

Թրքական բռնակալութեան եւ ճնշումներուն ու քրտական հարստահարութեանց դէմ բողոքի, ընդվզումի եւ ապստամբութեան գաղափարական կրակը ջերմացուց անոնց հոգին, դարբնեց անոնց անկեղծ զինուորի նկարագիրը եւ վարար աղբիւրը դարձաւ անոնց առասպելական հերոսութեան։

Անոնք դիմացան «վէրքերով լի»՝ պայքարը անվեհեր շարունակելու անհաւասար կռուին եւ վերապրեցան։
Անոնք մահացու հարուածներու տակ ինկան եւ գաղափարի ու զէնքի անփոխարինելի ընկերներ կորսնցուցին, բայց ինկողներու սիրոյն իսկ վճռեցին մինչեւ յաղթանակ շարունակել կռիւը, որովհետեւ իրենց արիւնոտ դրօշին վրայ գրուած էր «Մահ կամ Ազատութիւն»՝ ամրագրուած «Նպատակս տկարութիւն չի ճանչնար» ուխտով։

Անոնք անքակտելիօրէն կապուած մնացին իրենց ժողովուրդին՝ անոր ճակատագրին ամբողջապէս տէր կանգնելով, անոր հետ կիսելով թէ՛ ջարդերով աւարտած ծանր պարտութիւններու արհաւիրքը, ե՛ւ անհաւատալի յաղթանակներով պսակուած հերոսամարտերուն արգասիք ազատ ու անկախ Հայաստանը։
Ողջ էութեամբ սասունցի ֆետայիներ էին անոնք եւ Դաշնակցութեան մէջ գտած էին իրենց գաղափարական նկարագիրը, որովհետեւ հայ ժողովուրդին պարտադրուած Ազատամարտը կարելի էր նուաճել միայն «վեհ քաջեր»ով, իսկ նոյնինքն Դաշնակցութիւնը փաստօրէն եղաւ ծնունդը «Նպատակիս հասնիմ միայն» ուխտով դաշնադրութիւն կնքած անձնուէր հերոսներու։

Մօրուք Կարօ տիպական ներկայացուցիչներէն էր աւելի քան երեսուն տարի հայ ժողովուրդի եւ Հայաստանի ազատագրութեան համար կռիւ մղած այդ Սերունդին։ Ծնած էր 1875ին, Սասնոյ Կելիէկիւզան գիւղը։ Որդին էր իշխան Աւէի, որ վերջին շառաւիղներէն էր Տարօնի Աշխարհը հայկական իր դիմագծով պահպանած ու պաշտպանած Սասնոյ առասպելատիպ իշխանական տոհմերուն։ Նախնական ուսումը ստացած էր Ս. Առաքելոց վանքին մէջ, այնուհետեւ՝ աւարտած էր Մշոյ Կեդրոնական վարժարանը։

Մօրուք Կարօ առաջին հետեւորդներէն եղաւ Արաբոյի եւ հազիւ 18 տարեկան էր, երբ 1893ին լեռ բարձրացաւ ու միացաւ ֆետայական շարժման։ Այդ թուականէն սկսեալ մասնակցեցաւ Սասնոյ բոլոր կռիւներուն (1894ին, 1898ին, 1904ին, 1907ին), միշտ գտնուեցաւ կռուի առաջին դիրքերուն վրայ եւ զէնքի ու գաղափարի իր անբաժան ընկերոջ՝ Չոլոյի հետ, անպարտելի մնացին, վերապրեցան ամէն կարգի անհաւասար մարտերէ եւ, միասնաբար, իրենց կարեւոր ներդրումը ունեցան դաշնակցական ֆետայիի առինքնող աւանդի կերտման մէջ։

1908ի Օսմանեան Սահմանադրութեան հռչակումէն ետք, հայ ռանչպարի խաղաղ աշխատանքին վերադառնալով հանդերձ՝ Մօրուք Կարօ ինք եւս զէնքը մէկդի չնետեց, որովհետեւ չհաւատաց՝ թէ անօրէն թուրքն ու քիւրտը մէկ օրէն միւսը կրնան փոխուիլ… Եւ երբ պայթեցաւ Հայասպանութեան փոթորիկը, փութաց Սասնոյ ինքնապաշտպանութեան, ահեղ կռիւներէ դարձեալ վերապրեցաւ ու առաջնորդեց Սասնոյ հայութեան գաղթը դէպի Արեւելահայաստան։

Իսկ երբ Առաջին Աշխարհամարտի ընթացքին, թրքական բանակը պարտութեան մատնող ռուսական զօրքերուն հետ, հայ կամաւորական գունդերը մուտք գորեցին Վան եւ յառաջացան մինչեւ Կարին, ազատագրեալ Արեւմտահայաստանի տարածքին Մօրուք Կարօ գլխաւոր կազմակերպիչներէն մէկը եղաւ «մէկ հայ՝ մէկ ոսկի» կարգախօսով թափ առած հայ որբերու հաւաքման սրբազան գործին։

Մօրուք Կարօ միեւնոյն մարտունակութեամբ, սասունցի իր ձիաւորներով, մասնակցեցաւ ոչ միայն 1918ի Մայիսեան յաղթանակներու կերտումին, այլեւ հետագայ այն բոլոր մարտերուն, որոնք այնուհետեւ մղուեցան, Կարոյի պարագային՝ առաւելաբար Անդրանիկի հրամանատարութեան տակ, թէ՛ յանուն Արեւմտահայաստանը թրքական զօրքերէն ազատագրումին, թէ՛ յանուն Զանգեզուրի ու Ղարաբաղի պաշտպանութեան։

Մօրուք Կարօ առաջին դիրքերու վրայ կռուեցաւ նաեւ 1920ի աշնան բռնկած Հայ-Թրքական պատերազմի ընթացքին, իսկ Հայաստանի խորհրդայնացումէն ետք՝ առաջնորդներէն մէկը եղաւ Յեղկոմի խժդժութեանց դէմ 1921ին պայթած Փետրուար 18ի համաժողովրդային ապստամբութեան։

Հայաստանի Հանրապետութեան վերջնական խորհրդայնացումէն ետք, Յուլիս 1921ին, Մօրուք Կարօ իր կարգին անցաւ Թաւրիզ, ուրկէ՝ Հալէպ եւ, այնուհետեւ, Յունաստան։ Քանի մը տարի Յունաստան մնալէ ու գործելէ ետք, 1926ին, երբ խորհրդահայ իշխանութիւնները ներում խոստացան հայրենիք վերադարձի պատրաստակամութիւն ունեցող տարագիր գործիչներուն, Մօրուք Կարօ եւ Չոլօ վերադարձան հայրենիք եւ բնակութիւն հաստատեցին Թալինի շրջանին մէջ։ Ստեղծեցին իրենց նոր կեանքի պայմանները, բայց միշտ հանդիպեցան հալածանքի եւ ի վերջոյ դարձեալ ստիպուեցան հեռանալ իրենց պաշտած ժողովուրդէն ու հայրենի հողէն։

Մօրուք Կարօ իր կեանքի վերջին տարիները ապրեցաւ Համատանի մէջ (Պարսկաստան), ուր շարունակեց կազմակերպական գործուն ներկայութիւն ըլլալ Դաշնակցութեան մէջ, մինչեւ որ Դեկտեմբեր 6ի այս օրը, 1949ին, առյաւէտ փակեց իր ցաւատանջ աչքերը։

Կ՚անցնին տասնամեակները, դարաշրջան կը փոխուի եւ Հայաստանն ու հայութիւնը դէմ յանդիման կը կանգնին նորանոր մարտահրաւէրներու։ Եւ ամէն անգամ, որ հայ ժողովուրդը իր ուղին հարթելու մարտունակութեան աղբիւրները կը փնտռէ՝ Մօրուք Կարոյի օրինակով «Վէրքերով լի ջան ֆետայի» նուիրեալները, ազգային իրենց հաւատարմութեամբ եւ դաշնակցական իրենց անձնազոհութեամբ, հայութեան հաւաքական ուժն ու կամքը կռանելու ուղին կը լուսաւորեն։

Ն.
«ԱԶԱՏ ՕՐ»

---

Հայդուկի փախուստը

Ամռան գիշեր էր։

Ահագչի գյուղի ծայրամասում գտնվող իր խաղաղ խրճիթի տանիքին քնած էր Մորուք Կարոն։

1921 թվականի փետրվարին Մորուք Կարոն եղել էր դեպի Էջմիածին և Աշտարակ արշավող զինված ուժերի շ՛արքերում, իսկ նույն տարվա ապրիլին Չոլոյի հետ Ջուլֆայի վրայով փախել էր Պարսկաստան։ Համ աղան քաղաքից Բաղդատի վրայով անցել էր Հալեպ, այնտեղից էլ՝ Հունաստան։

1924-ին Սովետական Հայաստանից փախած ֆիդայիներին ներում էր շնորհվել և այդ երկուսն էլ Հունաստանից Հայաստան վերադառնալով ձեռնամուխ էին եղել երկրագործական խաղաղ աշխատանքի։

Կարոն ընտրված էր գյուղսովետի անդամ և «փոդի» նախագահ։

Գյուղում տիրական էին դարձել բատրակները։ Ստեղծվել էր չքավոր և միջակ գյուղացու դաշինք ընդդեմ ուռճացած տնտեսությունների։

Անբարեհույս էին համարվում հին ֆիդայիները։

Վերադարձից երեք տարի անց Չոլոն ձերբակալվեց։ Մորուք Կարոն դարձավ անհանգիստ։

Մի օր մի միլիցիոներ եկավ Ահագչի և ուզեց իմանալ, թե որտեղ է Կարոն։ Կինը պատասխանեց, թե աղուն է տարել Ոսկեթաս։

Միլիցիոներս շտապեց Ոսկեթաս։ Ճանապարհին Հանդիպեց մի ալրոտ մարդու։ Կարոն էր։ Հարցրեց.

— Ջրաղացում շատ մարդ կա՞ր։

— Կար։

— Մորուսն էնտե՞ղ է։

— Հա, իր հերթին է սպասում, — խորհրադավոր պատասխանեց Մորուք Կարոն և տուն հասնելով ծեծեց կնոջը, թե ինչու է իր տեղը ուրիշներին հայտնում։

Թեև Կարոն գյուղսովետի անդամ էր և փոդի նախագահ, բայց արդեն համոզվել էր, որ իրեն կասկածում են և սկսել էր մոտը զենք պահել։ Ու այժմ էլ քնած էր տասնոցը գլխատակին։ Ցերեկները նա այդ զենքը թաքցնում էր ամբարի կամ թոնրի ակի մեջ։ Այդ հին ֆիդային վերին աստիճանի զգույշ էր և կասկածամիտ։ Չէր վստահում ոչ մեկին, նույնիսկ կնոջը, մանավանդ, Չոլոյի ձերբակալությունից հետո։ Քնում էր միշտ առանձին, ամառները տանիքին և զենքը միշտ վրան։ Գլխի տակ բարձի փոխարեն նա երբեմն մի սուր քար էր դնում, որ խոր քնով չտարվի։

Զենքից բացի Կարոն ձեռք էր բերել մի հրաշալի զամբիկ։ Անունը Սոսե էր։ Այնպես էր վարժեցրել, որ ձին ցերեկը արածի մարգագետնում, իսկ գիշերները պատրաստ կանգնած լինի տան ետև։ Զին ոչ միայն դրան էր վարժվել, այլև տիրոջ միջամատի մի թեթև շարժումով քառատրոփ սուրալ ցանկացած ուղղությամբ։

Ռանչպար մարդուն ինչ է հարկավոր— հայրենի հող և մի խաղաղ անկյուն այդ հողի վրա։

Այդ խաղաղ անկյունը կար։ Կարոն ուներ բարձր տանիքով մի տուն լեռնային գյուղում, դիմացը մի սար՝ Արտենի, և սարի ճակատին լուսին։

Հրաշալի հնձվոր էր Կարոն և դաշտ էր գնում միշտ արշալույսից առաջ։ Միջահասակից քիչ ցածր էր, փոքր–ինչ շեկին տվող, ճակատը լայն, բեղերը խիտ ու ոլորուն։ Արագաշարժ մարդ էր, ազդու շարժուձևերով։ Հանգիստ հաց կերած չկար կյանքում, այլ միշտ ոտքի վրա։ Խնայել, խղճալ չգիտեր, երբ խոսքը վերաբերվեր ընդհանուրի ապահովությանը։ Այս նոր վայրում Կարոն այնքան բարեկեցիկ էր դարձել, որ ակնարկներ կային, թե «Գյուղսովետի անդամ Մորուքը սեփականատիրական ձգտումներ ունի»։

Ընդամենը մի քանի տարի նա իրեն զգաց խաղաղ աշխատավոր այդ լեռնային գյուղում։ Դարձյալ խափանվեց հանգիստը։

Ռանչպարն ու ըմբոստ ֆիդային կողք–կողքի ապրում էին այդ հին սասունցու մեջ։ Ճնշվում էր առաջինը՝ պոռթկում էր ֆիդային, երկրորդն էր ճնշվում՝ զարթնում էր ռանչպարը։

Տեղական թերթերից և եկող–գնացողներից հայտնի էր դարձել, որ քրդական նոր շարժումներ են սկսվել Արարատի թիկունքում և Շեյխ Զիլան անունով մի հայ ֆիդայի այդ շարժումների գլուխն անցնելով, դրանք վերածել է թուրք բըռնակալության դեմ ուղղված մեծ ապստամբության։ Նույնիսկ այդ ֆիդայու անունն էին տալիս— «Բրինդար»։ Որ այդ կռիվների մեջ սպանվել են երկու հին հայդուկ— քուրդ Հասանոն և ասորի Աբդելոն։ Եթե այդ լուրերը ճիշտ են, ինչու չգնալ և չմասնակցել այդ ապստամբությանը։ Թեկուզ և սպանվի, ինչ կա որ։ Չէ որ հայդուկի կոչումն է կռվել և մեռնել ազատության համար։ Ինչո՞վ է ինքը ասորի Աբդելոյից կամ Հասանոյից պակաս։

Այսօր նա հնձից եկավ, գերանդին հանեց տանից, որ հեսանի, բայց հոգնած էր, շուտ քնեց։ Գիշերը նոր էր ճեղքվել։

Կարոյին թվաց, որ իր ականջին ձայն դիպավ։ Արթնացավ, նայեց շուրջը։ Ոչ ոք չկար։ Արտենի սարը կախված էր իր վրա, իսկ տան առջևի ձորակով խշշալով գնում էր առուն։ Տան ետևը քարե սանդուղքներ կային։ Ստուգեց։ Ջին կանգնած էր վերջին սանդուղի մոտ, պատի տակ։ Մի բերան ծըխեց և տանիքին նստելով սկսեց գերանդին սրել։ Լուսաբացին հնձի էր գնալու։

Քիչ անց խուլ ոտնաձայն լսվեց։ Թվաց, թե ներքևում դուռը բախեցին։

— Ո՞վ է, — հնչեց Մորուքի ձայնը վերևից։

Տանիքի վրա կանգնել էր տանտերը նախշուն վերմակը շուրջը հավաքած, գերանդին ձեռքի մեջ։ Նայեց։ Լուսնյակն իր տեղումն էր։ Արտենի սարը իր տեղումն էր, խրճիթներն իրենց տեղում էին։ Այս մեկը իր եղբայր Օհանի տունն է։ Մյուսը Մոսե Իմոյի տանիքն է։ Տեր Քաջի դեզը ստվեր է նետել իր մարագի պատին։

Ահա և գյուղի Խոտնոցը՝ մեծ քարով։

Դռան վրա դարձյալ զարկ լսվեց։

— Ո՞վ է, — իր հարցը կրկնեց Մորուքը տանիքից ներքև կռանալով։

Դռանը մի կին էր կանգնած։

— Իշխնձորցի, դու ես։

— Ես եմ, Մորուք։ Գործով ելա դուրս, դուռը իմ ետևից փակվեց։

— Ուժով հրիր։

Հրում եմ, լի բացվում։ Սողնակը իջել է դռան վրա։

Մորուք Կարոն գերանդին ձեռքին տանիքից կռացած նայում էր կնոջը՝ Մարթային։ Ի՞նչ էր մնացել այդ հրեղեն հարսից, որ դժվարանում էր նույնիսկ մի դուռ բանալ։ Մի՞թե այդ այն լեռնական աղջիկն է, որին ինքը ձիու մեջքին դրած փախցրել էր Կեպին սարի ամառանոցից։

Սեփական դուռը փակվել էր իրենց դեմ։

Ո՞վ պետք է փակած լիներ, այն էլ այդ լուսնյակ գիշերին, այդ զմայլելի խաղաղության մեջ, երբ Մորուքը գերանդին էր հեսանում, որ շուտով հնձի գնա։

Ու ծանր մի տրտմություն իջավ երկուսի վրա, որ միգուցե այդ դուռը հավիտյան է փակվելու։

Մորուք Կարոն հագավ շորերը, իջավ բաց արեց դուռը և գերանդին ուսին դրած գնաց հնձի։ Մինչև երեկո հնձեց։ Հեսանեց ու նորից հնձեց։ Հոգնած էր, դաշտից վերադարձավ, գերանդին կախեց պատից ու մտավ օդան։ Վրայի շորերը հա՛նեց, որ շոգից չնեղվի։ Կինը գնաց ճաշ բերելու, բայց փողանից դատարկ ետ դարձավ։

Դիմացի ձորակի մեջ ինչ–որ անծանոթ մարդիկ երևացին, Յոթ հոգի էին և դեպի իրենց կողմն էին գալիս։

— Կարո, էդ մարդիկ եկել են քեզ տանելու, — տագնապալի ազդարարեց Մարթան ցածր ձայնով։ Մորուքը նայեց օդայի նեղլիկ լուսանցքից և արագ նետվեց հացատուն։ Ինչ-որ բան էր ուզում վերցնել, բայց ետ դարձավ և փողանից ձիու կապը առնելով շտապեց դուրս։ Շեմքին չհասած դեմը կտրեցին,

Մարթան ետևից ձայնեց. «Մորուք, դու գնա իրենց բարև տուր։ Եթե քո բարևն առան ու քեզ ձեռք տվին, վնաս չկա, իսկ եթե քո բարևը չառան՝ ուրեմն հաստատ իմացիր, որ եկել են քեզ տանելու»։

Կարոն մոտեցավ, բարև տվեց, բայց ոչ մեկը նրա բարևը չառավ։

Զին կանգնած էր պատի տակ։ Մարթան մոտեցավ և գըլխի կամաց թափ տվեց ձիու երեսին։ Ջին ընդոստնեց դեպի աղբյուրը։

Կարոն շարժվեց ձիու ետևից։

— Մենք քեզ հետ մի քիչ գործ ունենք, ու՞ր ես գնում, — զգուշացրեց նրանց պետը։

— Ձին աղբյուրն է, գնամ բերեմ, հետո գործի մասին կըխոսենք, — ասաց Կարոն։

Տեսան, որ անզեն է, շապիկ վարտիքով և ձեռքին ձիու սանձ կա, համաձայն եղան։

Մորուքը գնաց դեպի աղբյուրը։ Ձին տիրոջ ոտնաձայնն առնելով ականջները խաղացրեց։ Հազիվ էր կապը ձիու բերանը դրել, երբ անծանոթ մարդիկ մոտեցան աղբյուրին։

— Ինչպե՞ս, դուք իմ ետևից եք գալիս, — ասաց Կարոն և ձեռնաթաթով աննկատելի հարվածեց ձիու դնչին։ Սոսեն խրտնեց ու փախավ։

— Քուռը, քուռը, — բղավեց սասունցին և շտապեց ձիու ետևից։

Ջին քառատրոփ վազքով բարձրացավ քարքարոտ բլուրը, որի վրա գյուղն էր շինված և սլացավ դեպի Խոտնոցի ձորը, մեծ քարի ուղղությամբ։

Այդ ձորը ուղիղ տանում էր դեպի Արագածի լանջերը։ Կարոն հետքը կորցնելու համար ճանապարհին մտավ ինչ–որ տուն, և հակառակ կողմից դուրս գալով, սլացավ ձիու ետեվից։ Սոսեն Խոտնոցի մեծ քարի տակ կանգնած սպասում էր իրեն։ Հասնելն ու հեծնելը մեկ եղավ։ Մինչ մարդիկ ուշքի կգային, թե ինչ կատարվեց, Մորուք Կարոն արդեն մոտենում էր Ծխով աղբյուրին։

Շատ թամբահ ձիեր էր սանձել այդ անսանձ ֆիդային, բայց այս մեկը անթամբ էր և անսանձ, սակայն նույնքան հնազանդ իր կամքին, որքան մինչև այդ եղած բոլոր նժույգները։ Այնպես էր մտել ձիու ականջը և այնպիսի հմտությամբ էր վարում, մերթ իջնելով ձիու փորատակ, մերթ հակառակ կողմից բարձրանալով մեջքին ու նորից դեպի վար թեքվելով կպչում մերթ այս կողին, մերթ այն կողին, որ տեսարանը թվում էր զարմանալի անիրական։ Մարթան, հարևանները և շատ գյուղացիք, ոմանք տանիքներին կանգնած, ոմանք էլ հավաքված Խոտնոցի ձորում, զարմացած նայում էին այդ տեսլացած ձիավորի ետևից, որին բռնելու համար դեպի Լեռնաձորի աղբյուրն էին վազում յոթ զինված մարդ։

— Չմոտենաք ինձ և չգաք իմ ետևից, — լսվեց Մորուք Կարոյի սպառնական կանչը հեռվից և ինքն ու իր ձին կորան արևի վերջին ճառագայթներից դատարկված ոլորապտույտ ձորի մեջ։

— Փախավ մեր ձեռքից, — ասաց պետը հուսահատորեն կանգ առնելով և արմունկը հենելով մի մթնած ժայռի։

— Գնաց միանալու կոլխոզից փախածներին, — ավելացրեց նրա թիկունքից վազողներից մեկը, զայրույթից կրակելով ձորնիվեր։

Կարոն, իհարկե, բանդիտներին չմիացավ։ նա իրեն համարում էր նպատակի մարդ և գնաց իր նպատակի ետևից։

ԽԱՉԻԿ ԴԱՇՏԵՆՑ
«ՌԱՆՉՊԱՐՆԵՐԻ ԿԱՆՉԸ»