«Գանձասար» ՀՅԴ Բիւրոյի անդամ, Բիւրոյի Հայ Դատի եւ Քաղաքական հարցերու գրասենեակի տնօրէն Կիրօ Մանոյեանի Հալէպ այցելութենէն օգտուելով, հետեւեալ հարցազրոյցը ունեցաւ անոր հետ.
«Գանձասար»- ՀՅԴ-ն մաս կազմեց Հայաստանի մէջ նոր ձեւաւորուած կառավարութեան։ ժողովրդային շարժումին յաջորդող փուլին, Նոր Հայաստանի մէջ, ներքին եւ արտաքին մարտահրաւէրներուն լոյսին տակ, ինչ առաջադրանքներ ունի Դաշնակցութիւնը։ Դէպի ո՞ւր կ’ուղղուի մեր երկիրը։
Կիրօ Մանոյեան– Դաշնակցութեան համար իշխանութեան մաս կազմելը երբեք ինքնանպատակ չէ եղած։ Նախապէս ալ երբ առաջարկուած է մաս կազմել իշխանութեան, Դաշնակցութիւնը սերտած է, թէ այդ առաջարկը արդեօ՞ք կարելիութիւն կ’ընձեռէ իր նախատեսած ծրագիրները իրականացնելու։ Այս պարագային ալ վարչապետ Փաշինեան փափաք յայտնած էր, որ մենք մաս կազմենք կառավարութեան, որովհետեւ մենք մաս կազմած էինք նաեւ զինք առաջադրող նախաձեռնութեան։ Ուստի համաձայնութիւն գոյացաւ, որ Դաշնակցութիւնը մասնակցի այս նոր ձեւաւորուած, ինչ որ իմաստով ազգային միասնականութեան կառավարութեան։
Ի տարբերութիւն նախորդներուն, այս կառավարութիւնը չէ ստորագրած համագործակցութեան պայմանագիր. վարչապետին նախընտրութիւնն էր այս ձեւը։ Հիմնականը այն է, որ կայ կառավարութեան ծրագիր, որուն մշակումին մասնակցած են բոլոր նախարարները։ Այդ ծրագիրին հիմնական ուղղութիւնները կը համապատասխանեն նաեւ մեր նախընտրական թէզերուն եւ ընդհանրապէս մեր առաջադրանքներուն։ Այդ էր պատճառը, ի վերջոյ, որուն հիման վրայ մենք մաս կազմեցինք այս կառավարութեան եւ կը շարունակենք մասնակցիլ, աջակցիլ անոր աշխատանքներուն։
Ժողովրդային պոռթկումը, որ տեղի ունեցաւ Հայաստանի մէջ, ստեղծած է նոր իրավիճակ, ուր ժողովուրդը բաւական ինքնավստահ է, յատկապէս երիտասարդութիւնը, նոյնիսկ ես կ’ըսէի քիչ մը աւագ պատանիները, որոնք տասնութ տարիքը չեն թեւակոխած տակաւին, հաւանաբար մէկ մասը չհասնի նոյնիսկ տասնութ տարիքը թեւակոխել եւ մասնակցիլ յառաջիկայ խորհրդարանական ընտրութիւններուն, սակայն այս երիտասարդներն էին շարժումին յառաջապահները։ Շարժումը ստեղծած է ինքնավստահութիւն մը, որուն համար ալ զայն պէտք է հասցնել իր տրամաբանական յանգումին, որպէսզի արդիւնաւորուի եւ չըլլայ այնպէս, որ երիտասարդները հիասթափուին, դժգոհին։ Անոնք կը հասկնան, վարչապետն ալ կ’ըսէ, կառավարութիւնն ալ կ’ընդունի, որ ամէն ինչ արագօրէն չի կրնար ըլլալ, թէեւ որոշ բաներ շատ արագօրէն տեղի կ’ունենան արդէն, բայց անոնք առաւելաբար հին հարցերուն լուծումն են, ոչ թէ այսօրուան մարտահրաւէրներուն։ Տնտեսութեան զարգացումը, զորօրինակ, տակաւին առկայ հարց է, անկախ անկէ, որ նախկին կաշառակերները ինչպէս կը ձերբակալուին եւ այլն, բայց սա տնտեսական հարց չի լուծեր տակաւին, կրնայ նախապայման ըլլալ, որպէսզի վստահութիւն ներշնչէ մարդոց։
Դաշնակցութիւնը ստանձնած է երկու բաւական ծանր, դժուարին ոլորտներ՝ գիւղատնտեսութիւն եւ տնտեսութիւն, որոնք կարելի է ըսել որ ամենախնդրահարոյցն են ժողովուրդին կենսամակարդակը բարձրացնելու, ապրելակերպին վրայ ազդելու տեսանկիւնէն, բայց այդ պատճառ չեղաւ որ մենք ետ կանգնինք, նոյնիսկ տնտեսութեան պարագային, մենք մեր այն ընկերը առաջադրեցինք, որ նախկին կառավարութեան մէջ ալ նոյն պաշտօնը կը վարէր, բայց նախկին վարչապետը՝ Կարէն Կարապետեանը, շատ համաձայն չէր որ Արծուիկ Մինասեանը մնար տնտեսութեան նախարար, որովհետեւ կը նախընտրէր իր անմիջական շրջապատէն, իրեն ծանօթ մարդիկ նշանակել այդ պաշտօնին։
Տնտեսութեան բնագաւառը որոշ ժամանակէ մը ի վեր կրկին ստանձնեցինք, դժուար բնագաւառ է, բայց եթէ յաջող ընթացք ունենայ, արդիւնքը բաւական լաւ կ’ըլլայ։
Դէպի ո՞ւր կ’երթանք, կը հարցնէք։ Տեսէք, այս օրերուն կարեւոր է, նոյնիսկ վարչապետին կինը այդ իմաստով ակնարկութիւն մը ըրած էր, որ ժողովուրդին առկայ ոգեւորութիւնը չմարի, բայց ժողովուրդը այդ ոգեւորութեան մէջ իրատես պէտք է ըլլայ եւ սկսի տեսնել իրականութիւններ, գիտնալ թէ ճիշդ է որ Սերժ Սարգսեանը եւ հանրապետականները այսօր իշխանութիւն չեն, բայց ատիկա տակաւին հարցերու լուծում չի նշանակեր, կրնայ ըլլալ հարցերու լուծման ինչ որ կարելիութիւն ստեղծէ, բայց ինքնին հարցերու լուծում չէ եւ անհրաժեշտ է ճիշդ կողմնորոշուիլ շատ մը հարցերու պարագային։ Ուստի բնական է որ կառավարութիւնն ալ կը յայտնէ թէ մէկ տարի կ’ուզէ արտահերթ խորհրդարանական ընտրութիւններ կազմակերպելու համար, մինչ այդ ընտրական որոշ օրէնքներ փոխելը անհրաժեշտ համարելով։ Մեր մօտեցումը այն է, որ բացի ընտրական օրէնքներէն,անհրաժեշտ է որոշ օրէնքներ եւս փոխել, որովհետեւ նախապէս այդ օրէնքները կ’որդեգրուէին վարչապետ Սերժ Սարգսեանին համար պատրաստելու վարչապետի պաշտօնը, մենք այն ատեն ալ շեշտած էինք, որ այդ ձեւով երկրի կառավարման համակարգը գերվարչապետական համակարգի կը վերածուի եւ ուրեմն… Հիմա այդ օրէնքները կան, բայց վարչապետը նոր վարչապետ է եւ օրին ինքն ալ քննադատած է գերվարչապետական լիազօրութիւնները, ուստի անոնք ալ պէտք է փոխուին։ Տակաւին գոյութիւն ունին առաջադրանքներ, որոնք եւս Սերժ Սարգսեանին ու Հանրապետական Կուսակցութեան օրօք փորձած էինք ի կատար ածել եւ ամբողջութեամբ չէինք յաջողած. հիմա կ’ուզենք անոնք եւս իրականացնել։ Օրինակ ընդդիմութեան տալ յաւելեալ լիազօրութիւններ, յատկապէս վերահսկողական գործառոյթներու մէջ։ Արդէն աւելի քան տասը տարիէ կ’ըսենք, որ ընդդիմութիւնը պէտք է լիազօրութիւններ ունենայ, որպէսզի նախ շահագրգռուի մաս կազմելու բոլոր գործընթացներուն եւ ստիպուած չըլլայ ամէն վայրկեան փողոց ելլելու, իսկ երկրի ղեկավարման համակարգը աւելի վստահելի կը դառնայ, եթէ յատկապէս վերահսկողական գործառոյթներ, եթէ ոչ ամբողջութեամբ, գոնէ կիսով տրուին ընդդիմութեան։ Մենք անհրաժեշտ կը համարենք, որ հիմա, այս մթնոլորտի փոփոխութեան նման որոշ օրէնքներ ալ փոխուին, ապա ընտրութիւններ կազմակերպուին։ Այս ձեւով, ընտրութիւններուն արդիւնքը բնականաբար նոր իրավիճակ պիտի ստեղծէ երկրին մէջ։
«Գ.»- Նախքան ժողովրդային այս պոռթկումը, իշխանութիւններուն կողմէ յատկապէս կը հնչէր այն տեսակէտը, որ որեւէ փոփոխութեան պարագային պէտք է զգոյշ ըլլալ, կարելի չէ կտրուկ փոփոխութիւններ կատարել, որովհետեւ մենք ունինք Արցախի հարց, Թուրքիոյ հետ սահմանային հարց եւ այս բոլորը կրնան մեր անվտանգութիւնը թիրախ դարձնել։ Բայց մենք տեսանք, որ ժողովրդային շարժումը զարգացաւ, իշխանափոխութիւնը տեղի ունեցաւ հանգիստ ձեւով, առանց երկրի անվտանգութեան խախտումին։ Վերջերս, սակայն, կը նկատենք որոշ զգուշացումներ… ՀՅԴ Արցախի Կեդրոնական Կոմիտէն, ՀՅԴ Բիւրոյի ներկայացուցիչ Հրանդ Մարգարեանը հանդէս եկան Արցախի վերաբերեալ յայտարարութիւններով, ՀՅԴ Բիւրոյի ներկայացուցիչները այցելեցին Արցախ, վարչապետը այցելեց Արցախ։ Արցախ-Ատրպէյճան սահմանին, ինչպէս նաեւ Նախիջեւանի սահմանին ատրպէյճանական ուժերու կուտակումներ նկատուեցան։ Կը կարծէ՞ք որ այս շրջանին մեր երկրի անվտանգութիւնը թիրախ կրնայ դառնալ եւ ապահովական ինչպիսի՞ մարտահրաւէրներու դէմ յանդիման կրնայ կանգնիլ մեր երկիրը։
Կ.Մ.- Մենք այն ժամանակ ալ երկու մօտեցումներուն լրիւ կողմնակից չենք եղած, մէկ մօտեցումը այն էր, որուն համաձայն Արցախի հարցը կը խոչընդոտէ մեր զարգացումը, պէտք է վայրկեան առաջ Արցախի հարցը ինչ որ ձեւով լուծել, որպէսզի կարենանք զարգանալ, միւս տեսակէտը, որ դուք յայտնեցիք, թէ պէտք չէ այսպէս շատ մեծ ալիք ստեղծել, որովհետեւ Արցախի հարց ունինք։ Մենք երկու մօտեցումներուն ալ, որպէս այդպիսին, համաձայն չենք եղած, անոր համար ալ ըսած ենք, որ մենք կողմնակից ենք առանց զիջումի զարգացման՝ հետեւեալ իմաստով, որ պէտք է կարենանք պահել Արցախը, առանց ուղղուելու Արցախի հարցով զիջումի, բայց նաեւ առանց այլ ուղղութիւններով զիջելու, ընդհակառակը՝ զարգանալու. ճիշդ է այդ մտահոգութիւնը ունեցած ենք, կրնայ ըլլալ որ երբ շատ մեծ ալիք ստեղծուի, արտաքին ուժեր փորձեն միջամտել եւ փորձեն այլ օրակարգեր լուծել, այդ ուղղութեամբ ալ մենք ողջմտութեան, զգօնութեան կոչ ուղղած ենք միշտ, այս շարժման սկիզբն ալ այդ մասին խօսեցանք՝ ըսելով որ մէկ կողմէն պէտք չէ ճնշուի այս ժողովրդային զարթօնքը, պոռթկումը, միւս կողմէն պէտք չէ կարելիութիւն ստեղծենք արտաքին միջամտութիւններու։Այո՛, Ատրպէյճան փորձեց, մինչեւ հիմա ալ կը փորձէ օգտուիլ Հայաստանի մէջ ստեղծուած շարժումէն կամ կը կարծէ որ կրնայ օգտուիլ եւ գետնի վրայ իրավիճակներ փոխել։ Մէկ կողմէն Արցախի ճակատին վրայ կայ բաւական մեծ ռազմական կուտակում, միւս կողմէն ատրպէյճանական ուժեր Նախիջեւանի ուղղութեամբ կը փորձեն, թէկուզ ուղղակի հայկական կողմին վերահսկողութեան տակ չգտնուող տարածքներուն մէջ, որոշ յառաջընթաց արձանագրել՝ ինչ որ չափով, ինչ որ տեղ վտանգելով նաեւ Նախիջեւանի հետ Հայաստանի Հանրապետութեան սահմանակից որոշ շրջաններ։ Ճիշդ է նաեւ որ միջազգային ուժերը, յատկապէս միջնորդական առաքելութիւն ունեցող երկու մեծ պետութիւնները՝ Միացեալ Նահանգներ եւ Ռուսաստան, ոչ անպայման հրապարակային կամ բացայայտօրէն, ըսած են, որ իրենք կարեւոր դերակատարութիւն ունեցած են ու տակաւին կ’ունենան զսպելու Ատրպէյճանը, որպէսզի յանկարծ որոշ ռազմական նախաձեռնութիւններու չդիմէ։ Սակայն մենք մտահոգուելու պատճառ դեռ ունի՞նք… բնականաբար ունինք, միշտ ունինք եւ պիտի ընդունինք, որ Ատրպէյճանի հետ ոչ Արցախի պատերազմը վերջացեր է, ոչ ալ Հայաստան-Ատրպէյճան պատերազմական վիճակը մեղմացեր է։ Մենք ընդամէնը, ինչպէս վարչապետն ալ կ’ըսէր, զինադադար ստորագրեր ենք, ոչ թէ խաղաղութեան կամ հաշտութեան պայմանագիր։ Հետեւաբար, պատերազմը չէ վերջացած ու միշտ ալ կրնայ բռնկիլ, այդ բռնկումի հաւանականութեան դէմ դնելու լաւագոյն ձեւը միշտ պատրաստ ըլլալն է։ Այդ ուղղութեամբ աշխատանք կը տարուի, այնպէս չէ որ այս ընթացքին պաշտպանական համակարգը անտեսուած է, ընդհակառակը՝ յաւելեալ ուշադրութիւն կայ, բայց պէտք է մեր հասարակութիւնը եւս պատրաստ ըլլայ այդ բոլորին։ Այս պատրաստուածութեան անունը ի՞նչ կը դնեն՝ ազգ-բանակ, թէ մեր առաջարկած ժողովրդային բանակի յղացքը կը սերտուի, ամէն պարագայի, մենք պէտք է ազգովին, ոչ միայն Հայաստանի բնակչութիւնը, պատրաստ ըլլանք իւրաքանչիւր տարբերակի. որեւէ պատերազմ կանխելու ամենալաւ միջոցը պատրաստ ըլլալն է։
«Գ.»- Վերջերս Արամ Մանուկեանի արձանին շուրջ տարակարծութիւններ, հարցեր յառաջացան, սակայն կարելի եղաւ յաղթահարել զանոնք եւ ահա, վերջապէս կը կանգնի Հայաստանի Հանրապետութեան կերտիչ Արամ Մանուկեանի արձանը մայրաքաղաք Երեւանի մէջ։ Ի՞նչ բանի հետեւանք էին այդ բոլոր տարակարծութիւնները, փոխադարձ հասկացողութեան նուազումի՞, թէ ընդհանրապէս ազգային արժէքներու պահպանումը երկրորդական համարելու տրամադրութեան։
Կ.Մ.- Այդ բոլորը տեսանկիւնի հարց են, այսինքն՝ ինչ որ մեզի համար կրնայ ազգային արժէք ըլլալ, դիմացի կողմին համար անպայման ազգային արժէք կրնայ չըլլալ ինչ-ինչ պատճառներով. հակառակն ալ կրնայ ըլլալ՝ ինչ որ իրենց համար ազգային արժէք է, կրնայ մեզի համար ազգային արժէք չըլլալ, այսինքն համախոհութիւն չկայ մեր բոլոր ազգային արժէքներուն շուրջ։ Առայժմ միակ հարցը, որուն շուրջ ընդհանրական համախոհութիւն կայ Հայոց Ցեղասպանութեան փաստին եւ միջազգային ընտանիքին ու Թուրքիոյ կողմէ անոր ճանաչման հարցն է, այլապէս, նոյնիսկ Արցախի հարցով, կարելի չէ ըսել, որ լրիւ ու ամբողջական համախոհութիւն կայ, տակաւին կան շրջանակներ, որոնք մնացած են յիսունականներու պաղ պատերազմի տրամաբանութեան մէջ եւ իրենց համար օրինակ Արցախը հարց չէ։ Ամէն պարագայի ըսածս այն է, որ ազգային արժէք ըսելով մենք նոյն բանը չենք հասկնար, կրնանք երկու երեք հոգիով նոյն բառերը գործածել, բայց տարբեր բան նկատի ունենալ, տարբեր բան հասկնալ։ Ինչ կը վերաբերի Արամ Մանուկեանի արձանին, պէտք է ընդունիլ որ ե՛ւ Խորհրդային Հայաստանի, ե՛ւ վերանկախացած Հայաստանի մէջ միշտ կայ զգայնութիւն, որ չըլլայ այնպէս մը, որ յատկապէս Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան յիշատակումով, բայց ոչ միայն անոր, նոյնիսկ Նեմեսիսի գործունէութեան եւ այլ ազգային դէպքերու, դէմքերու փառաբանումով, յանկարծ փառաբանուի Դաշնակցութիւնը։ Արամ Մանուկեանը կամ Դաշնակցութիւնը որքան ալ փորձեն առանձնացնել մեր համընդհանուր պատմութենէն, չեն կրնար։ Միւս կողմէ Դաշնակցութիւնը որքան ալ ըսէ, որ 28 Մայիսը կամ մինչեւ 28 Մայիս Սարդարապատի, Բաշ Ապարանի, Ղարաքիլիսէի ճակատամարտերը մեր միասնականութեան կամ ազգային ճիգին արդիւնքն են, կարելի չէ ուրանալ Դրոները, կարելի չէ ուրանալ Արամ Մանուկեանները, կամ Գէորգ Ե.Կաթողիկոսի դերակատարութիւնը։ Ու ինչպէս որ Գէորգ Ե. կաթողիկոսին գովերգելով գովերգած կ’ըլլանք այդ օրերու եկեղեցւոյ դերակատարութիւնը, Արամ Մանուկեան, Դրաստամատ Կանայեան գովերգելով ալ ուզես կամ չուզես Դաշնակցութիւնը գովերգած պիտի ըլլաս… այս զգայնութիւնը կայ։ Արձանին հարցով հետեւեալը պատահեցաւ. կար շրջանակ մը, որ մինչեւ այսօր ալ կայ Հայաստանի մէջ, որ կ’ըսէ թէ «Մեր Հայրենիք»ը ինչպիսի՞ քայլերգ է, անյարմար է, իտալացի աղջկան երգն է եւ այլն, թէեւ քայլերգները ճաշակներու համաձայն չէ որ պէտք է փոխուին, Արամ Խաչատրեանինը լաւ է, կ’ըսեն անոնք, պէտք է քանի մը բառ փոխել ու զայն որդեգրել եւ այլն։ Այսինքն կրկին առաջին հանրապետութեան կամ Դաշնակցութեան հետ առնչուածը կը փորձեն փոխել։ Կայ այլ շրջանակ մը, նոյնպէս արուեստագէտներէ եւ կամ քաղաքական գործիչներէ բաղկացած, որուն մօտեցումը այն է, թէ Հայաստանի Հանրապետութեան 100-ամեակը պէտք չէ խորհրդանշուի Արամ Մանուկեանով։ Չեմ գիտեր ուրիշ ինչով պիտի խորհրդանշուէր ան։ Ուրեմն, այս շրջանակին համար 100-ամեակին առիթով, որպէս գլխաւոր նախաձեռնութիւն, Արամ Մանուկեանի արձան կանգնեցնելը խնդիր էր եւ իրենք 40 աղբիւրէ պատրաստ էին ջուր բերել՝ ըսելու, թէ ինչո՞ւ, ո՛չ տեղը լաւ է, ո՛չ արձանին յատակագիծը լաւ է։ Կային մարդիկ, որոնք կը համարէին, որ գաղափարը ճիշդ չէ եւ այսպիսի մտածողներ կան նաեւ այսօրուան կառավարութեան մէջ, որոնք կ’ըսեն, թէ պէտք չկայ այդքան երեւելի տեղ դնել Արամ Մանուկեանի արձանը։ Այս պարագային տուեալ անձին համար ոչ թէ անպայման կարեւոր չէ Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւնը, այլ որովհետեւ, ինչպէս ըսի, առաջին հանրապետութեան հիմնադրութեան, ձեւաւորման, կազմաւորման մէջ այդ մարդոց երբ յիշես, բնականաբար պիտի գովերգես Դաշնակցութիւնը, հոս է հարցը։ Գոյութիւն ունի այլ շրջանակ մը, ես կ’ըսէի մեր անմիջական ընկերային շրջանակը, որ ինչ որ ճաշակի հարց կը տեսնէ, ոմանք պէտք եղածէն աւելի ալ գացին ըսելու, թէ ասոնք պոլշեւիկներ են, չեն հասկնար Արամին ինչ ըլլալը եւ այլն։ Անշուշտ այսպիսիներն ալ կը սխալին։ Անկախ ճաշակի հարցէն, Հայաստանի մէջ ամենաարագ պատասխանը նման քննադատութիւններուն այն է, որ այսօրուան Երեւանի մէջ, կամ ընդհանրապէս Հայաստանի մէջ, չէք գտներ որեւէ յուշարձան, որուն շուրջ առաջին օրէն ընդհանուր համախոհութիւն եղած ըլլայ։ Անկախ բոլոր քննադատութիւններէն, պէտք է ըսել, որ Դաշնակցութիւնը արձանի այս տարբերակի ընտրութեան մէջ մեծ դերակատարութիւն ունեցաւ ե՛ւ որպէս յանձնաժողովի անդամ, ե՛ւ որպէս հովանաւոր ապահովող եւ այլն, որովհետեւ ասիկա պետական պիւտճէով չիրականացաւ։ Ուրեմն ինչ որ եղած է դաշնակցական համապատասխան մարմիններու համաձայնութեամբ եւ որոշումով եղած է, մնացածը ճաշակի հարց է. մարդիկ կրնան հաւնիլ, կրնան չհաւնիլ, բայց կարելի չէ մեղադրել որ արձանագործը Արամը չի ճանչնար եւ այլն։
«Գ.»- Այսինքն ազգային գաղափարախօսութեան ջատագով կողմերը՝ Հայաստանի մէջ, թէ Սփիւռքի, տկարացնելու միտում չկա՞յ, այնպէս ինչպէս կը զգուշացնէր ՀՅԴ բիւրոյի անդամ Սպարտակ Սէյրանեանը։
Կ.Մ.- Կայ, բնականաբար, աւելցնեմ օրինակ, որ ասկէ քանի մը ամիս առաջ հրապարակուեցաւ Արամին մէկ լուսանկարը, որուն հետ ոչ մէկ բացատրութիւն կար, թէ ի՛նչ կը խորհրդանշէ եւ այլն։ Մարդիկ սկսան իրենց մեկնաբանութիւնները տալ, ատիկա հրապարակուած էր այսօրուան կրթութեան նախարարին կողմէ, որ այն ժամանակ Երեւանի Աւագանիի անդամ էր եւ արձանին սերտողութեան յատուկ յանձնախումբին ատենապետը, որ պէտք էր օրին իր կարծիքը տար։ Աւելի ուշ ան արդարացուց ինքզինք ըսելով, որ յանձնախումբին միայն այդ մէկ լուսանկարը տրուեր էր եւ բացատրութիւն չկար, մինչդեռ արուեստագէտը կ’ըսէր, որ երկար բացատրութիւն տրուած էր, թէ հայկական հողէն վեր սլացած յուշարձանը ի՞նչ կը խորհրդանշէ, իսկ Հայաստանի Հանրապետութիւնը, որմէ կը խոյանայ արձանը, ներկայացուած է այսօրուան քարտէզով, բայց ամբողջ պատմական Հայաստանով՝ ներառեալ Արցախով, եւ որ այդ ամբողջը ի վերջոյ Հայաստանն է, եւ Հայաստանը այս պետականութեան հիմքն է, որ կը ժայթքի դուրս կ’ելլէ Արամ Մանուկեանի կերպարով։ Այդ բոլոր բացատրութիւնները չկային, քաղաքապետարան չէին փոխանցուած կ’ըսէին, մենք պիտի ընդունինք որ այս ամբողջ ըսի ըսաւին մէջ նոյնքան շահագրգռուած կողմ էր Հանրապետական Կուսակցութիւնը, այսինքն այնպէս մեծ ուրախութեամբ չէր, որ Հանրապետական Կուսակցութեան բոլոր անդամները կողմնակից էին արձանի գաղափարին, սա առաւելաբար նախագահին հետ համագործակցութեան արդիւնք էր։ Ուրիշ ծրագիրներ ալ կային, որոնք առայժմ առկախ մնացին։
«Գ.»- Ձեր առաջին այցելութիւնն է Հալէպ, ի՞նչ տպաւորութիւններ ունեցաք, մանաւանդ որ պատերազմի տարիներուն մօտաւորապէս 20.000-ի հասնող սուրիահայեր տեղափոխուեցան Հայաստան։
Կ.Մ.- Հալէպ այցելութիւնը ինծի համար մեծ նշանակութիւն ունեցաւ, մինչեւ Հալէպ հասնիլս ցամաքով՝ Պէյրութէն, ապա նաեւ Հալէպի որոշ շրջաններ այցելութիւնս ճշգրիտ պատկերացում մը տուին այն իրավիճակին մասին, որուն ենթակայ էր այս երկիրը 2011-էն ի վեր։ Ինչ կը վերաբերի մեր համայնքին, պաշտօնապէս, հանդիսութեան ընթացքին, բեմէն ալ ըսի, որ օրինակելի է համայնքին կեցուածքը, այն իմաստով, որ այդ ծանր պայմաններուն մէջ համայնքը յաջողած է ըստ կարելւոյն հասնիլ իր զաւակներուն, յաճախ նաեւ օտարազգի իր դրացիներու կարիքներուն։ Տղաքը կը բացատրէին, թէ ինչպէ՛ս շրջափակման օրերուն, մէկուկէս- երկու ամիս նոյնիսկ սնունդի տագնապ կար, ուտելիք չկար ու այս բոլորը համայնքը կրցաւ կազմակերպուած ձեւով դիմագրաւել, միեւնոյն ժամանակ պահել իր հայեցի նկարագիրը։ Ես կրնամ վկայել, որ այս տագնապը ոչ միայն չէ ընկճած Սուրիա մնացող մեր համայնքը, այլեւ ինչ որ իմաստով աւելի արմատականացուցած է զինք եւ կանգուն մնալու ճիգը որ կը թափուի պատանիներէն մինչեւ երիտասարդներուն, մինչեւ երէցներուն կողմէ, նկատելի եւ ողջունելի է։ Ան որ կ’ուզէ Սուրիա մնալ, մենք պէտք է օգնենք, որ մնայ. ոչ մէկը իրաւունք ունի Սուրիոյ համայնքին երկրէն մեկնելու յորդորներ կարդալու, որովհետեւ այս համայնքը ոչ միայն Ցեղասպանութենէն ետք ձեւաւորուած է, այլ դարերու պատմութիւն ունի։ Եւ երբ կը տեսնես, թէ տեղացի այլազգիներուն կողմէ որքան դրական կ’ընկալուի հայութեան, հայկական հաստատութիւններուն դերակատարութիւնը, հպարտ կը զգաս պարզապէս։
Հայաստան տեղափոխուած սուրիահայերը Հայաստանի ժողովուրդին կողմէ աննախընթաց ոգեւորութեամբ դիմաւորուեցան։ Թէեւ սուրիահայերը որոշ դժուարութիւններ դիմագրաւեցին ու դժգոհեցան օրուան իշխանութիւններէն, սակայն, հակառակ անոր, շատեր հաստատուեցան, ուրիշներ արեւմտեան երկիրներ մեկնեցան։
Հայաստան հաստատուած եւ Սուրիա ապրող հայութեան օժանդակութիւնը կը շարունակուի Հայաստանի պետութեան կողմէ։ Հայկական դիւանագիտական գրասենեակներն ալ պատերազմի տարիներուն շարունակեցին գործել Սուրիոյ մէջ՝ օժանդակելու տեղւոյն հայութեան, միւս կողմէն, այն սուրիահայերը, որոնք հաստատուեցան Հայաստան նոր մշակոյթ բերին մեր երկրին, յատկապէս աշխատանքի մշակոյթ։Նոյնը կրնամ ըսել նաեւ Արցախի պարագային, յատկապէս գիւղատնտեսութեան ոլորտին մէջ։ Արցախի նախագահ Բակօ Սահակեանի իսկ խօսքով, սուրիահայերը առաւօտ կանուխ կը սկսին գործի, կը հերկեն, կը մշակեն, տեղացիներն ալ կը վարակուին ու նոյն եռանդով կը սկսին աշխատիլ. սա արդէն փոփոխութիւն կը բերէ։
Այս երեւոյթը յուսալի է։ Ճիշդ է որ Հայաստան աշխարհը այնքան փոքր է, որ ամէնքս անպայման Հայաստանի մէջ պիտի չհամախմբուինք, իրատես պէտք է ըլլանք, սակայն իւրաքանչիւր հայ Հայաստանի մէջ անկիւն մը, ներդրում մը, պէտք է ունենայ, որպէսզի կապուած մնայ իր հայրենիքին։ Սա կը կարծեմ, որ իրատեսական եւ իրագործելի է։
Սուրիահայութեան ներկայութիւնը Հայաստանի մէջ ցոյց տուաւ, որ,- այնպէս ինչպէս այս կառավարութիւնը կ’ըսէ,- երկրին դիմաց ծառացած գլխաւոր մարտահրաւէրներէն մէկը հայրենադարձութեան կազմակերպումն է, որ կարելի է իրագործել, եթէ համապատասխան պայմաններ ստեղծուին։ Մենք քանի մը տարի առաջ արտագաղթի դէմ ծրագիր մշակեցինք, պարզուեցաւ եւ տրամաբանականօրէն ալ այդպէս էր, որ ամէն ինչ պէտք է փոխուի, որպէսզի արտագաղթի դէմ ծրագիրը կեանքի կոչուի եւ ներգաղթ սկսի։ Այսինքն անարդարութիւնը պէտք է վերանայ, արդար մրցակցութիւն պէտք է ըլլայ եւ այլն։ Եթէ այս բոլորը իրականանան, բնականաբար ոչ միայն սուրիահայեր, այլեւ վերջին տասնամեակներուն Հայաստանէն արտագաղթածներ եւս կը վերադառնան։ Սա կարեւոր է, որովհետեւ մեր ամենամեծ հարցերէն մէկը արտագաղթի հետեւանքով երկրի ազգային անվտանգութեան խախտումն է։
Հարցազրոյցը վարեց
Զարմիկ Պօղիկեան
