«Այո, պարոնա’յք, ռասիզմը չափազանց քստմնելի բան է: Եվ, միաժամանակ, ոչ մի, նույնիսկ` ամենա-ամենալիբերալ մարդը, չի կարող իրեն բացարձակ ազատ համարել այդ վարակից: Որպեսզի մատնացույց չանեմ մյուսներին, ասեմ իմ մասին` ես շատ եմ սիրում անգլիացիներին եւ հայերին: Մնացած բոլոր ազգերն ինձ համար տհաճ են»:
Միխայիլ Մետս «Լուզերի գրառումները»

Ժամանակակից ռուսաստանցի գրող Միխայիլ Մետսի խղճին թողնենք նրա վերաբերմունքը, բացի անգլիացիներից ու հայերից, մյուս բոլոր ազգերի նկատմամբ: Նա` ինքը, ամեն ինչից դատելով, չի պատկանում ո’չ առաջիններին, ո’չ երկրորդներին: Ճաշակի հարց է` կասեք դուք: Հնարավոր է: Սակայն ինչպե՞ս է հաջողվել «Լուզերի գրառումները» գրքի հեղինակին նույն ճաշակի շրջանակներում միավորել այդքան տարբեր ժողովուրդների` անգլիացիներին եւ հայերին: Նույնիսկ` եթե դա արդյունք է նրա` այդ ազգերին բնորոշ հատկանիշների սուբյեկտիվ ընկալման. ցանկացած սուբյեկտիվ ընկալում, այնուամենայնիվ, հիմնվում է ինչ-ինչ օբյեկտիվ համադրությունների վրա: Գուցե գրողն իսկապես ինչ-որ ընդհանուր բան է որսացել:

Ես վաղուց ներըմբռնմամբ զգում էի, որ ինչ-որ ընդհանրություն կա, սակայն տողերը, որ հոդվածիս բնաբանը դարձրեցի, ինձ ստիպեցին վերլուծել այդ ենթագիտակցական զգացողությունը եւ այն գիտակցական մակարդակի դուրս բերել: Ինչ-որ բան, կարծես, ստացվեց: Անգլիացիներին ու հայերին նման չես ասի, նրանք ավելի շուտ հակոտնյաներ են: Դրա օրինակներն այնքան շատ են, որ գուցե կարիք չկա այստեղ թվարկել: Սակայն հակապատկերները համադրվում են, եւ նույնիսկ մակերեսային դիտարկումը ցույց է տալիս, որ վերոհիշյալ երկու ազգերին միավորում է կոմունիստական, իսկ ընդհանուր առմամբ` ընդհանրապես ուտոպիստական գաղափարների նկատմամբ խորքային, ազգային էության մեջ դրված, օրգանական հակակրանքը, թեեւ այդ գաղափարները ոգեշնչում են բազմաթիվ այլ ժողովուրդների:

Իհարկե, թե’ Անգլիայում, թե’ Հայաստանում եղել են ու կան երկրագնդում դրախտի մոլի քարոզիչներ, սակայն կարեւորը նրանց առկայությունը չէ, այլ հասարակության կողմից նրանց տեսությունների հեգնական ընկալումը եւ չընդունելը: Իսկ այն, որ կասկածելի կամ արկածախնդիր գաղափարներն ու նախաձեռնությունները չընդունելը գալիս է բոլորովին տարբեր պատմական փորձից եւ հանգեցնում բոլորովին տարբեր հետեւանքների, գործի էությունը չի փոխում: Որպես արդյունք` դուք ո’չ հայերի, ո’չ էլ անգլիացիների մոտ երբեք չեք տեսնի մեսիական ինքնագիտակցության դրսեւորումներ: Մեսիական ինքնագիտակցությունը, որը շատ բնորոշ է հրեաներին, ռուսներին, վրացիներին եւ բազմաթիվ այլ ժողովուրդների, ընտրյալ լինելու ցավագին զգացումը, իր` ինչ-որ առանձնահատուկ ճանապարհի մասին դատողությունները լիովին բացակայում են հայերի ու անգլիացիների մոտ: Նույնիսկ Կիպլինգի հայտնի «Սպիտակ մարդու բեռը» բանաստեղծությունը կամ հայկական «Մերն ուրիշ է» արտահայտությունը չի կարելի գնահատել որպես Աստծո կողմից ընտրված լինելու մանիֆեստ: Գուցե դա պարզապես պրագմատի՞զմ է: Ուսումնասիրենք: Իսկ եթե այդ ճանապարհին հայտնաբերենք ավելի շատ տարբերություններ, քան նմանություններ, ապա դա ավելի օգտակար կլինի մեզ համար:

Սկսենք անգլիացիներից: Դեռեւս Էդմունդ Բյորկի քաղաքական տեսության մեջ Անգլիան, որպես Ավանդույթի մարմնավորում, հակադրվում էր Ֆրանսիային, այսինքն` Հեղափոխությանը: Ավանդույթը ենթադրում է բարեփոխում, Հեղափոխությունը` քայքայում: Ավանդույթը զգուշավոր է եւ պահպանողական, Հեղափոխությունը` հանդուգն ու խենթ: Բրիտանիան խուսափել է սոցիալիստական, կրոնական եւ ազգայնական ծայրահեղությունների միտումներ ունեցող սովորական եվրոպական երկիր դառնալու ճակատագրից, եւ վերջնական արդյունքում ստեղծել է բազմաթիվ ճկուն ինստիտուտներ, որոնք հնարավորություն են տալիս սահուն կերպով բարեփոխել ամեն ինչ` կրթական համակարգից մինչեւ ճարտարապետություն, ռազմածովային նավատորմի հիերարխիկ կառուցվածքից մինչեւ դրամական բարդ համակարգ, ընդ որում` չհրաժարվելով Ավանդույթից, որը համարվում է հասարակության ցեմենտը: Ահա, թե ինչն է կարեւոր` հասկանալ, թե ինչն է ցեմենտում այս կամ այն հասարակությունը:

Ի՞նչ է Անգլիայի համար Ավանդույթը: Ես այս բառը գրում եմ մեծատառով, թեեւ այս համատեքստում նկատի չունեմ Գենոնի, Էվոլայի կամ դը Բենուայի Ավանդույթը: Ավանդույթն անգլիացիների համար իրադարձությունների (անցյալի, ներկայի կամ ապագայի` կարեւոր չէ) անընդհատ շղթա է, որոնց հաջորդականությունը պետք է անփոփոխ պահպանվի հասարակական համաձայնությամբ: Ինչո՞ւ է Ավանդույթի նման ընկալումը դարձել բրիտանական հասարակության ցեմենտող տարրը: Այս հարցի պատասխանը հատուկ ուսումնասիրություն է պահանջում, սակայն երկու գործոն ակնհայտ է. առաջին` բրիտանական հասարակությունը ստեղծվել է տարատեսակ, պատմության մեջ իրենց անսանձ ու անհնազանդ բնույթով հայտնի էթնիկ բաղադրիչներից, որոնց միավորել չէին կարողանա ո’չ պետական իշխանությունը, ո’չ ռոմանտիկ ուղեցույց գաղափարը, դա կարող էր անել միայն Ավանդույթը` ընկալված ու ընդունված բոլոր բաղադրիչների կողմից` կելտերի եւ հռոմեացիների, անգլերի եւ դանիացիների, սաքսերի եւ նորմանների: Այդ Ավանդույթին ուղեկցող տարրերի թվում են ե’ւ խորհրդարանը, ե’ւ թագավորական իշխանությունը, ե’ւ փակ դպրոցները, ե’ւ դատավորական կեղծամները, ե’ւ Ազատությունների մեծ խարտիան, ե’ւ խավերի յուրատեսակ հարաբերությունները, ե’ւ ազնվականների ակումբները, ե’ւ բոլորի առջեւ բաց փաբերը: Ինչպես եւ ինչու են պահպանվել այդ տարրերը, ինչ փոփոխությունների են դրանք ենթարկվել, ինչպես են լրացրել մեկը մյուսին, ինչպես են միահյուսվել կամ ձեւավորել վարքի համընդհանուր մոդել` հաջողության եւ ազգային բարձր կարգավիճակի հետ ասոցացվող, սա առանձին թեմա է: Սակայն այդ բազմազանության միջից առանձնանում է հասկացությունների մի համալիր` հիմնված բոլորին քաջ հայտնի ասացվածքի վրա` «Իմ տունն իմ ամրոցն է»: Երկրորդ գործոնը անմիջականորեն կապված է սրա հետ` Ավանդույթը միակ կապող տարրն է, որը բռնի կերպով այդ ամրոցը եւ մարդու հոգին չի մտնում:

Կայունության հարյուրամյակները (կրոմվելյան ապստամբ դարից հետո) բրիտանական հասարակության մեջ ամրապնդեցին կայուն ընկալում, որ Ավանդույթի անխախտելությունն այդ կայունության հիմնական երաշխավորն է, նույնիսկ` եթե դա միշտ չէ, որ համապատասխանում է իրականությանը: Բրիտանական թագի անսանձ ու անհնազանդ հպատակները Ավանդույթի ազդեցության տակ 19-րդ դարում արդեն մշակեցին անգլիացուն հատուկ իմիջային-վարքագծային կարծրատիպը, որը մեզ լավ հայտնի էր գրքերից, իսկ երկաթե վարագույրից ազատվելուց հետո` նաեւ իրական շփումների միջոցով: Ավելին` Ավանդույթը ժամանակի ընթացքում դարձավ հիմք նաեւ պետական կամ վարչական կառուցվածքի, իրավական մեխանիզմների, արտաքին քաղաքականության համար: Բարեփոխումների հարցում անգլիական դանդաղկոտությունը հենց այդ ընկալման արդյունքն է: Դե, չեն ցանկանում անգլիացիները ֆունտ սթերլինգը եվրոյով փոխարինել ու չեն փոխում, եւ ոչ մի Ֆրանսիա ու Գերմանիա, ոչ մի Արժույթի միջազգային հիմնադրամ ու Համաշխարհային բանկ նրանց չեն կարող դա պարտադրել:

Ասվածն ամենեւին չի նշանակում, որ, բացի Ավանդույթից, չկան հասարակությունը ցեմենտող այլ երեւույթներ: Պետական իշխանությունը, գաղափարախոսությունը կամ կրոնը նույնպես կարող են այդ դերը կատարել, սակայն դրանք, ի տարբերություն Ավանդույթի, մասնավոր կյանքի մեջ բռնի ներխուժելու միտում ունեն, հատկապես` հեղափոխական կամ դրան անխուսափելիորեն հետեւող` բռնությունների դարաշրջաններում:

Իհարկե, ամեն ինչ իդեալական չէ Միացյալ Թագավորությունում: Հիմնական խնդիրն այն է, որ Ավանդույթի պահպանումն աստիճանաբար վերածվել է ավանդույթի (արդեն փոքրատառով), սովորության: Դրա ընկալումը հոգեւոր մակարդակից սողալով իջել է կենցաղային մակարդակի, դարձել սովորություն եւ ճղճիմ մոտեցում. Ավանդույթը շահավետ է, վստահելի: Զբոսաշրջիկներին դուր են գալիս գվարդիականների` արջի մորթուց գլխարկները եւ հնաոճ տաքսիները:

***

Հայ գվարդիականները արջի մորթուց գլխարկներ չեն կրում, քաղաքացիական անձինք, ինչպես նաեւ զբոսաշրջիկները, տաքսի նստելով, անկախ ավտոմեքենայի մակնիշից, փակում են քթները, կայունությունն էլ հայերին ծանոթ չէ: Գործնականում հայոց պատմության ողջ ընթացքում իշխող դասակարգերին երբեք չի հաջողվել կառուցել վարքագծի գոնե տեսական մոդել, որը կդառնար ոչ թե անձնական կամ խմբային, այլ համազգային հաջողության չափանիշ: Այսինքն` վարքագծի ոչ մի մոդել հայ հասարակության կողմից չի ընդունվել որպես օրինակելի, ճիշտ, արդյունավետ: Ե’վ ազգային-ազատագրական պայքարի հերոսական դրվագները, ե’ւ դիվանագիտական որոնումները, ե’ւ տնտեսական ջանքերը, նույնիսկ` անհերքելի մշակութային նվաճումները` ամեն ինչ մեր կողմից դիտարկվում է մշտական կորուստների, նահանջների ու պարտությունների տեսանկյունից, այդ պատճառով հայ հասարակության բոլոր շերտերի կողմից ընդունված` ազգային վարքագծի չափորոշիչ չի մշակված: Պարադոքս է, բայց փաստ. հայ հասարակության շրջանում դեռեւս չի ավարտվել այն վեճը, թե ով էր ճիշտ` Վարդան Մամիկոնյա՞նը, թե՞ Վասակ Սյունին:

Հավանորեն, այդ թվացյալ խարխուլությունն է հիմք դարձել մեր գրականության դասական Դերենիկ Դեմիրճյանի «Հայը» պատմվածքի համար, որում, նկարագրելով հային բնորոշ մաքսիմալիզմը, ինքնախարազանումը եւ այլ գծեր, հեղինակն ինքը, ավելի շուտ գիտակցաբար, անցնում է ինքնախարազանման եւ մաքսիմալիստական ընդհանրացման: Ի դեպ, ուշադրություն դարձրեք` Դեմիրճյանի էսսեն կոչվում է «Հայը» (կամ` «Ո՞վ է հայը»)` եզակի թվով, ոչ թե` «Հայերը»: Դա, իհարկե, պատահականություն չէ:

Սակայն այսպես կտրուկ Լոնդոնից Երեւան անցում կատարելը վտանգավոր է առողջության համար (հոգեկան), այդ պատճառով մեր ազգային բնավորության առանձնահատկությունների մասին կխոսենք հաջորդ հոդվածում:

Վահան ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ