Ուսումնասիրելով ՀՀ կառավարության ներկայացրած 2011թ. պետական բյուջեի նախագիծն ու ուղերձը, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցություն պատգամավորական խմբակցությունը ներկայացնում է իր եզրակացությունները բյուջեի վերաբերյալ:

ԱՌԿԱ ՎԻՃԱԿԸ

1. Հայաստանի տնտեսությունում խաթարված է մակրոտնտեսական կայունությունը[1]: Անկայուն իրավիճակը պատճառահետևանքային կապով կապված է գնաճի զսպման անարդյունավետ համակարի, չկայացած ֆինանսական շուկաների, ներքին և արտաքին մրցունակությունը սահմանափակող վճարային հաշվեկշռի, մուտքի արհեստական սահմանափակումներ ունեցող շուկաների և կարծրացած’ ոչ մրցակցային իրադրության, ստվերային տնտեսության և կոռուպցիայի չափազանց բարձր աստիճանի, ինչպես նաև պետության սոցիալ-տնտեսական գործառույթների խեղաթյուրումների հետ:

2. Մակրոտնտեսական անկայուն վիճակի ձևավորմանը նպաստել են նաև երկրի սոցիալ-տնտեսական զարգացման միասնական հայեցակարգի բացակայությունը, հակաճգնաժամային ծրագրի անվան տակ իրականացված ոչ ամբողջական միջոցառումները, հայտարարված, սակայն փաստացի չձեռնարկված կամ մասնակի իրականացվող քաղաքականությունները, որոնք իրենց հերթին հասարակության մոտ ձևավորում են սոցիալ-տնտեսական և սոցիալ-հոգեբանական բացասական սպասումներ, ապագայի նկատմամբ անորոշություններ:

3. Հայաստանի տնտեսությունում համախառն առաջարկի և համախառը պահանջարկի կազմերի միջև ձևավորված անհամաչափությունները գերազանցապես հարթվում են ապրանքների և ծառայությունների գների անվերահսկելի փոփոխություններով, որոնց արդյունքում տնտեսությունում աշխուժանում են ոչ արտադրական ճյուղերը, մեծանում է ռեալ և պոտենցիալ ՀՆԱ-ների միջև տարբերությունը, տնտեսական ռեսուրսներն օգտագործվում են անարդյունավետ, էականորեն անկում է ապրում ազգաբնակչության գնողունակությունը, մեծանում են իրական գործազրկության և աղքատության մակարդակները, խորանում են բնակչության եկամուտերի միջև անհամաչափությունները, ավելի է ծանրանում մեկ անձին բաժին ընկնող արտաքին պարտքի բեռը[2] և այլն:

4. Սոցիալ-տնտեսական քաղաքականության ոլորտում արձանագրված ձախողումները, որոնք Հայաստանի մրցունակության նվազման պատճառ են դարձել, իրենց արտացոլումն են գտել նաև միջազգային կազմակերպությունների մի շարք գնահատումներում, այդ թվում’ Համաշխարհային տնտեսական համաժողովի կողմից հրապարակված զեկույցում, որում Հայաստանը աշխարհի 139 երկրների շարքում զբաղեցրել է 98-րդ տեղը’ նախորդ տարվա 97-րդ տեղի համեմատ [3]:

5. Բացի այդ, Համաշխարհային բանկի կողմից հրապարակվող և զեկույցների 2011թ. տվյալների, մասնավորապես 2011թ. բիզնեսի վարման դյուրինության զեկույցի համաձայն 9 ցուցիչներիչ 8-ում Հայաստանը 183 երկրների մեջ ընդգրկվելով միջինից ցածր եկամուտներով երկների շարքում, արձանագրել է նախորդ տարվա նկատմամբ հետընթաց[4] : Համաշխարհային բանկի Միջազգային զարգացման ընկերակցության [5] համաձայն Հայաստանի տնտեսության ամենախոցելի կողմեր են համարվել շրջակա միջավայրի պահպանության, պետական հատվածում թափանցիկության, պետական եկամուտների հավաքագրման արդյունավետության[6], պատասխանատու գործելակերպի ու կոռուպցիայի[7], սեփականության իրավունքների պաշտպանության և օրենքի վրա հիմնված պետական կառավարման հարցերը: Տնտեսության գրեթե նույն թույլ կողմերի մասին է նշում նաև Ասիական զարգացման բանկը:

6. Թեև 2011 թվականի պետական բյուջեի նախագծին կից ներկայացվող ուղերձում կառավարությունը ներկայացրել է տնտեսական քաղաքականության ուղղությունները, սակայն դրանց զգալի մասը չունեն բյուջետային հաստատագրում: Օրինակ, ուղերձում նշվում է, որ գյուղատնտեսությունը 2011թ. ունենալու է 10% աճ, այն դեպքում, երբ այս ոլորտի բյուջետային հատկացումները, ոչ միայն շուրջ 8.2%-ով նվազել են նախորդ տարվա համեմատ, այլև ներկայացված ծրագրերը չեն կարող աճի նման տեմպ ապահովել[8]: Ինչպես վկայում են պաշտոնական վիճակագրության 2010թ. երրորդ եռամսյակի տվալները, գյուղատնտեսության ոլորտում արձանագրվել է 17.9% անկում:

7. Նախորդ կետում նշված օրինակը սոցիալ-տնտեսական, ներառյալ բյուջետային, քաղաքականության հարցում միակը չէ և վկայում է կանխատեսման խիստ ցածր որակի մասին, ինչն էական բացասական դեր է ունենում վարվող քաղաքականության վերաբերյալ տնտեսավարող սուբյեկտների և հասարակության սպասումների և դրանցից բխող վարքագծի դրսևորման առումով:

8. Տնտեսական զարգացման վերաբերյալ, ուղերձում մասնավորապես նշվում է, որ կառավարության տնտեսական քաղաքականությունը 2011թ.-ին հիմնականում նպատակաուղղված է լինելու տնտեսության դիվերսիֆիկացման խորացմանը և արտահանման կողմնորոշման ընդլայնմանը: Մինչդեռ կառավարության կողմից 2010թ. հուլիսի 8-ի որոշմամբ հաստատված 2011-2013թ.թ. պետական միջնաժամկետ ծախսային ծրագրի համաձայն, Հայաստանի տնտեսությունը ունենալու է թե համախառն առաջարկի և թե նաև համախառը պահանջարկի գրեթե նույն կառուցվածքը: Ավելին, եթե օրինակ ներդրումները 2009թ. կազմել են համախառը պահանջարկի 33.8%-ը, 2010թ. ակնկալվում է 31.7%, ապա 2011թ. կանխատեսվում է 30.9%, 2012թ.-ին’ 30.7%, նույն ժամակաշրջանների համար ներմուծման ցուցանիշը կազմում է համապատասխանաբար’ 43.4%, 42.6%, 43.3% և 44.1%, իսկ զուտ արտահանումը 2011թ. համար -27%-ը փոփոխվելու է ընդամենը -26.4%-ի, որն իր հերթին հիմնականում կապվում է համաշխարհային տնտեսության և մետաղների միջազգային գների աճի հետ:

9. Ինչպես 2010թ., այնպես էլ 2011թ. տնտեսական քաղաքականության կանխատեսումների համար հիմք են ծառայել միջազգային կազմակերպությունների կողմից ներկայացված, համաշխարհային տնտեսության վերականգնման վերաբերյալ կանխատեսումները, որոնց արդյունքում ակնկալվում է համաշխարհային պահանջարկի մեծացում, մետաղների գների շարունակական աճ, ինչպես նաև արտերկրից եկող դրամական փոխանցումների աճ: Այլ կերպ ասած, հայրենի տնտեսության առողջացումը հիմնականում պայմանավորվում է միջազգային զարգացումներով և հաշվի չի առնվում տնտեսության ներսում դիվերսիֆիկացիայի և մենաշնորհների դեմ պայքարի կարևորությունը, ներքին ռեսուրսների համախմբումն ու դրանց ճիշտ հունավորման անհրաժեշտությունը: Սրա հաստատումն է նաև այն, որ 2011թ. բյուջետային փաթեթում այս ուղղությամբ չկան կոնկրետ ծրագրեր, իսկ տնտեսության կառուցվածքի դիվերսիֆիկացիայի ելքային արդյունքների համար չկան կոնկրետ չափորոշիչներ:

10. Վարվող սոցիալ-տնտեսական քաղաքականությունը չի իրականացվում նախանշված ուղղություններով, որի հետևանքով արդեն հիմա արձանագրվում են բազմաթիվ շեղումներ’ ինչպես 2008թ. հաստատված և ՀՀ ԱԺ կողմից հավանության արժանացած կառավարության գործունեության ծրագրով ներկայացված հիմնական արդյունքներից, այնպես էլ ՀՀ Նախագահի նախընտրական և 2008թ. հոկտեմբերի 30-ի ՀՀ կառավարության թիվ 1207-Ն որոշմամբ հաստատված կայուն զարգացման ծրագրերի (այսուհետև’ ԿԶԾ) դրույթներից: Այս խնդիրն առավել արդիական է դառնում, քանի որ հայտարարված ծրագրային դրույթները առ այսօր չեն համադրվել, փոփոխության չեն ենթարկվել և միասնականացվել:

11. Այսպես, կառավարության գործունեության 2008-2012 թվականների ծրագրի համաձայն, ակնկալվում էր ՀՆԱ տարեկան 8-10% իրական աճ, ՀՀ Նախագահի նախընտրական ծրագրի համաձայն[9] ՀՆԱ-ն 2012 թվականին պետք է կազմի 5,570 մլրդ դրամ, ԿԶԾ-ի համաձայն ՀՆԱ-ն 2011թ. պետք է կազմի 5,280 մլրդ. դրամ, մինչդեռ 2008-2009թ.թ. փաստացի և 2010-2012թ.թ. կանխատեսվող արդյունքների միջինացված ցուցանիշների համաձայն ՀՆԱ աճի միջին տեմպը կազմելու է 0.36%, իսկ 2012թ. ՀՆԱ-ն կկազմի 3.835 մլրդ. դրամ:

12. Նույն ժամանակաշրջանների համար կառավարությունը ծրագրել էր ներդրումների տարեկան ծավալների առնվազն 10% աճ: ՀՀ Նախագահի նախընտրական ծրագրում նշվում է, որ 2012թ. ներդրումները կլինեն 1,727 մլրդ դրամ, ԿԶԾ-ի համաձայն դեռ 2010թ. այն պետք է կազմեր 1,782 մլրդ. դրամ, 2011թ.’ շուրջ 200 մլրդ. դրամ, սակայն ձեռնարկված և հրապարակված քաղաքականությունների համաձայն այս ցուցանիշը բացարձակ մեծությամբ 2012թ. կկազմի 1,177 մլրդ դրամ:

13. Կառավարության գործունեության ծրագրով նախատեսվում էր կրթության ոլորտին ուղղվող պետական ծախսերի ֆինանսավորման աճը 2012 թվականին հասցնել ՀՆԱ առնվազն 3,5%-ին, ՀՀ Նախագահի նախընտրական ծրագրի համաձայն այս ցուցանիշը պետք է կազմի 195 մլրդ. դրամ, ԿԶԾ-ի համաձայն’ 3,6%: Մինչդեռ, 2011թ. հատկացվող մեծությունը կազմում է շուրջ 108 մլրդ. դրամ, իսկ 2012թ.’ ըստ կանխատեսման 107 մլրդ. դրամ, այսինքն 2012թ. կրթության ծախսերը կկազմեն ՀՆԱ 2.78%-ը:

14. Կառավարության գործունեության և ԿԶԾ ծրագրերով նախատեսվում էր առողջապահության[10] ոլորտի ֆինանսավորումը 2012 թվականին հասցնել մինչև ՀՆԱ-ի 2.2%-ի, իսկ ՀՀ նախագահի նախընտրական ծրագրով նախատեսվում է ֆինանսավորման ծավալ’ 106 մլրդ դրամի չափով: Մինչդեռ, 2011թվականին այն կլինի ընդամենը մոտ 61.5 մլրդ. դրամ, 2012թ.’ 57.4 մլրդ դրամ կամ 2012թ. կանխատեսվող մեծության հետ համեմատած չի գերազանցի ՀՆԱ 1.38%-ը:

15. Թեև մշակույթի ոլորտում կառավարության ծրագիրը, ի թիվս մի շարք առաջնահերթությունների, հաստատում էր Հայաստանում եվրամիության մշակութային տարածաշրջանային կենտրոնի ձևավորման հանձնառությունը, ինչպես նաև խոստանում, որ կառավարության բյուջետային ֆինանսավորման շրջանակներում կապահովի մշակույթի զարգացման համար հատկացվող բյուջետային միջոցների նպատակային և արդյունավետ օգտագործման ծրագրային ֆինանսավորման համակարգի կիրառումը, սակայն իրողությունն այն է, որ մշակութային պետական կառույցների ֆինանսավորումն իր գաղափարախոսությամբ ուղղված չէ ազգաբնակչության մշակութային պահանջների բավարարմանն ու վերջնական արդյունքի գնահատմանը, այլ ընդամենը տվյալ կառույցի պահպանմանը: Ու թեև կառավարությունը որդեգրել է ծրագրային ֆինանսավորման և ըստ արդյունքի գնահատման մեթոդը, սակայն ինչպես 2009թ.-ին և 2010թ.-ին, այնպես էլ 2011թ. ֆինանսական տարում մշակութային հաստատությունների ֆինանսավորումը կատարվում է ոչ ծրագրային մեթոդով[11]:

Բացի այդ, 2011թ. բյուջեի նախագծի մշակութային պարտավորությունները չեն արտացոլում նաև ՀՀ կառավարության ծրագրի կատարումն ապահովող մշակույթի ոլորտի միջոցառումների ցանկը: Մշակույթի ոլորտը բյուջետային առաջնահերթությունների մեջ չի մտնում և թերֆինանսավորումը շարունակելու է մնալ ոլորտի գլխավոր խնդիրներից մեկը: Մեկ այլ կարևոր խնդիր է բնագավառի վարձատրության խիստ ցածր մակարդակը: Համակարգում գործող գրադարանների, թանգարանների, թատերահամերգային կազմակերպությունների շուրջ՝ 6080 աշխատողների միջին աշխատավարձ սահմանում է 57.000, ինչը հանրապետության միջին աշխատավարձից մոտ 2 անգամ ցածր լինելով, ոչ միայն վտանգում է սոցիալական կայունությունն ու համերաշխությունը, այլև սոցիալական արդարության և հավասար հնարավորությունների սկզբունքը:

16. Կառավարության գործունեության ծրագրով նախատեսվում էր, որ կենսաթոշակներն ամեն տարի բարձրանալու են, այն հաշվով, որպեսզի 2012 թվականին’ միջին աշխատանքային (ապահովագրական) կենսաթոշակի չափը համապատասխան լինի կենսաապահովման նվազագույն բյուջեի 100%-ին: ՀՀ Նախագահի նախընտրական ծրագրի համաձայն միջին աշխատանքային (ապահովագրական) կենսաթոշակի չափը 2012թ. պետք է համապատասխանի նվազագույն սպառողական զամբյուղի 100%-ին, աղքատության ընդհանուր գծի 151%-ին և չպետք է պակաս լինի 39,498 դրամից: Մինչդեռ, առ այսօր, կառավարությունը համաձայն չէ կենսաապահովման նվազագույն բյուջեի չափը սահմանել օրենքով, այլ այն փոխարինել է նվազագույն սպառողական զամբյուղ հասկացությամբ: Նույնիսկ այս դեպքում, 2011 թվականի միջին աշխատանքային (ապահովագրական) կենսաթոշակի չափը կազմելու է ամսական 28396 դրամ, երբ նվազագույն սպառողական զամբյուղը 2412 կկալ. հաշվարկով (2010թ. երրորդ եռամսյակի դրությամբ) կազմում է 43.5 հազար դրամ, 2232 կկալ հաշվարկով’ 34.2 հազար դրամ (շեղումը շուրջ 17%): Ինչ վերաբերում է աղքատության ընդհանուր գծի հետ համեմատությանը, հարկ է արձանագրել, որ նույնիսկ 2008թ. աղքատության ընդհանուր գծի հետ համեմատած, 2011թ. միջին ապահովագրական կենսաթոշակաը կկազմի 112%: Հարկ է նաև արձանագրել, որ Կառավարության և քաղաքական մեծամասնության ջանքերով առաջին ընթերցմամբ ընդունվել է կենսաթոշակը համակարգի բարեփոխումների օրենսդրական փաթեթը, որով առաջարկվում է 2013 թվականից ներդնել պարտադիր կուտակային մասնավոր ապահովագրման համակարգ: Առաջարկվող սցենարն, ըստ էության, կառուցված է ֆինանսական շուկայի զարգացման առաջնահերթության սկզբունքով: Հասարակության և պետական բյուջեն ձևավորող առավելագույն ռեսուրսային փաթեթը ոչ միայն չի ապահովվում հանրահայտ սոցիալական ռիսկերին համարժեք և ամբողջական ապահովագրումը, այլ նաև համակարգի գործադրման դեպքում ի հայտ են գալու նոր ռիսկեր, որոնք կարող են էլ ավելի վատացնել թե ներկա և թե նաև ապագա սերունդների սոցիալական պաշտպանության վիճակը: Պարտադիր կուտակային համակարգի առաջարկվող սցենարում, ի հակադրություն ՀՀ սահմանադրության 14.1 հոդվածի պահանջների, առկա են խտրականության տարրեր, խստացվում է կենսաթոշակի իրավունք տվող աշխատանքային նվազագույն ստաժը’ 5 տարուց դառնալով 10 տարի: Առաջարկվող համակարգում բացակայում են դրա արդյունավետ գործարկման պետական երաշխիքները, իսկ հանրապետության անառողջ տնտեսական կառուցվածքն ու թերզարգացած ֆինանսական համակարգը չեն կարող ապահովել միջոցների անկորուստ կամ նույնիսկ նվազագույն կորստով շրջանառություն: Մյուս կողմից, նույնիսկ տեսական մակարդակով համակարգի կանխատեսվող դրական արդյունքները ի հայտ պետք է գան առնվազը 23 տարի հետո, իսկ այդ ընթացքում ձևավորվող տնտեսական, ֆինանանսական, ժողովրդագրական և այլ համակարգային ռիսկերի չեզոքացման կամ նվազեցման համար առաջարկվող բարեփոխումները որևէ էական լուծումներ չեն պարունակում: Բացի այդ, առաջին ընթերցմամբ ընդունված օրենսդրական փաթեթի համաձայն’ ուժը կորցրած է ճանաչվում 2003թ. գործող ՙՊետական կենսաթոշակների մասին՚ ՀՀ օրենքը, որի 76-րդ հոդվածի համաձայն պարտադիր կենսաթոշակային ապահովագրության վճարումների կատարումն սկսվում է ապահովագրված անձանց աշխատավարձերի աճին զուգընթաց և միայն հետևյալ պայմանների առկայության դեպքում. (ա) պետական բյուջեի պակասորդը չպետք է գերազանցի ՀՆԱ-ի 1%-ը, (բ) վերջին երկու տարում պետք է գրանցված լինի անընդհատ տնտեսական աճ, մասնավորապես, ՀՆԱ-ն նախորդ տարվա համեմատությամբ պետք է ունենա աճ’ առնվազն 2%-ով, (գ) անհատական (անձնավորված) հաշվառման համակարգը պետք է լիարժեք գործի: Մինչդեռ 2009-2010թ.թ. տնտեսական զարգացումներն ու ձեռնարկված գործողությունները վկայում են, որ այս պայմանները չեն բավարարվել:

17. Ըստ կառավարության գործունեության ծրագրի, ընդհանուր աղքատությունը 2012 թվականին պետք է հասցվի 11.2%-ից ցածր, իսկ ծայրահեղ աղքատությունը’ 1.6 տոկոսից ցածր մակարդակների, սոցիալական բևեռացվածության կրճատումը դիտարկվում է որպես կառավարության գործունեության հիմնական նպատակներից մեկը: Աղքատության վերաբերյալ ՀՀ Նախագահի նախընտրական ծրագիրը թիրախավորել է համապատասխանաբար 11.9%-ը և 1.8%-ը: ԿԶԾ համաձայն’ 2012թ. նույն ցուցանիշները պետք է կազմեն համապատասխանաբար 14% և 2,1%’ 28707 դրամ աղքատության շեմի և 42566 սպառողական նվազագույն զամբյուղի կանխատեսման պայմաններում: 2010 թվականին հրապարակված ԱՎԾ տվյալների համաձայն, 2008թ. համար աղքատության ընդհանուր գիծը հաշվարկվել է ամսական 25188 դրամ, աղքատության ընդհանուր մակարդակը կազմել է 23.5%, ծայրահեղ աղքատությունը’ 3.1%, իսկ Ջինի եկամուտների անհավասարության գործակիցը համեմատած նախորդ տարվա հետ աճել է 0.018%-ով: Հարկ է արձանագրել նաև, որ ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի ազդեցութամբ աղքատության ընդհանուր գիծը էականորեն փոխվել է, այնինչ այն պետք է համապատասխաներ կենսաապահովման նվազագույն բյուջեի մեծությանը, որը նույնպես կոալիցիոն կառավարության ծրագրային կարևոր դրույթներից է և առ այսօր չի կատարվել: Բացի այդ, ինչպես փաստում են Համաշխարհային բանկի հետազոտությունները (հրապարակվեցին 2009թ. նոյեմբերի 17-ին), համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի սոցիալական ազդեցությունը հայ հանրության վրա տեղի ունեցավ 2 ուղություններով: Առաջինը դրսևորվեց մասնավորապես միգրացիայի դրամական հոսքերի նվազեցմամբ, ՀՆԱ կտրուկ անկմամբ, սեղմված վարկային շուկայի ստեղծմամբ, պետական ծախսումների էական կրճատմամբ և խնայողությունների ու կապիտալի արժեքի անկմամբ: Երկրոդը’ անկում ապրող պետական և մասնավոր ներդրումներով պայմանավորված գործազրկության աճով և եկամուտների նվազմամբ, սպառողական ծախսերի նվազմամբ պայմանավորված սպառողական ապրանքների ցածր պահանջարկի դրսևորմամբ: Արդյունքում, նույնիսկ կիրառվող մեթոդաբանության շրջանակներում աղքատությունը 2009թ. հասնում է 27.9 %-ի, այլև հաջորդ տարի սպասվում է դրա գերազանցում 30%-ից: Նույն ժամանակում ծայրահեղ աղքատությունը արձանագրում է 2009թ. 7.8%, իսկ 2010թ. համար սպասվում է 8.7%: Արդյունքում, սոցիալական պաշտպանության առկա համակարգը չի կարող ներկա ձևաչափով մեղմել սոցիալական լարվածությունը, որի հետևանքները առարկայական դրսևորում կունենան հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտներում:

18. Անդրադառնալով պետական նպաստների, զբաղվածության և ժողովրդագրության խնդիրներին հարկ է արձանագրել, որ կառավարության գործունեության և ՀՀ Նախագահի նախընտրական ծրագրային դրույթները ամրագրել են ոլորտային քաղաքականության ցուցանիշներ, որոնք ներկա սոցիալ-տնտեսական քաղաքականությամբ տեսանելի չեն: Այսպես, ժողովրդագրական քաղաքականությունը համարվել է կառավարության գործունեության գերակա ուղղություն, իսկ նախընտրական ծրագրում ներկայացվում են հետևյալ մոտեցումները. երրորդ և չորրորդ երեխաների ծննդյան դեպքում 2012թ. նախատեսվում է վճարել համապատասխանաբար 1 մլն. դրամ նպաստ, իսկ հինգերորդ և հաջորդ երեխաների համար’ յուրաքանչյուրի դեպքում, 1.5 մլն դրամ: Նույն ծրագրի համաձայն անապահովության միջին ամսեկան նպաստի չափը 2012թ. պետք է կազմի 34 հազար դրամ. իրական գործազրկության մակարդակը’ նվազեցվի 17%-ի: ԿԶԾ համաձայն 2010, 2011, 2012 թվականների համար համապատասխաբար նախատեսված է առաջին և երկրորդ երեխայի ծննդյան միանվագ նպաստի չափը սահմանել 56000 դրամ, 58000 դրամ և 64000 դրամ, երրորդ և հաջորդ երեխայի դեպքում’ 480000 դրամ, 496000 դրամ և 1000000 դրամ, իսկ ընտանիքին վճարվող միջին ամսական նպաստի համար սահմանված են հետևյալ թիրախները’ 2010թ. համար’ 26695 դրամ, 2011թ.’ 29558 դրամ, 2012թ.’ 33921 դրամ: Մինչդեռ, 2011թ. պետական բյուջեով առաջարկվում է անապահովության միջին նպաստի չափը պահպանել 26853 դրամ, իսկ 3-րդ և հաջորդող երեխայի ծննդյան նպաստի չափը’ 430 հազար դրամ: 2012թ. համար, ըստ 2011-2013թ.թ. միջնաժամկետ ծախսային ծրագրի այս ցուցանիշները չեն փոփոխվի: Հակառակ հայտարարված ակտիվ ժողովրդագրական քաղաքականության և 2004-2007թ.թ. որդեգրված սոցիալական պաշտպանության ոլորտի բարեփոխումների, կառավարության նախաձեռնությամբ և ՀՀ ԱԺ քաղաքական մեծամասնության աջակցությամբ ժամանակավոր անաշխատունակության դեպքերում պարտադիր սոցիալական ապահովագրության համակարգը փոխարինվեց սոցիալական աջակցությամբ, զուգահեռաբար սահմանափակելով հղի կանանց նվազագույն աշխատավարձի 5-ապատիկից ավելի միջին աշխատավարձին համապատասխան հղիության և ծննդաբերության նպաստ ստանալու իրավունքը, անտեսվեց գյուղական վայրերում ապրող կանանց համարժեք իրավունքը, ինչպես նաև ծննդաբերող և մինչև 2 տարեկան երեխաներ խնամող չաշխատող մայրերին երեխայի խնամքի ամսական վճարներ տրամադրելու ժողովրդագրական իրավիճակի բարելավմանը նպաստող կարևորագույն միջոցառումը[12]:

19. Ինչ վերաբերում է զբաղվածության խնդիրներին, հարկ է փաստել, որ պաշտոնական վիճակագրության համաձայն Հայաստանի աշխատանքային ռեսուրսները կազմում են շուրջ 2.4 մլն. մարդ, որից տնտեսապես ակտիվ բնակչությունը’ 1.42 մլն. մարդ է (տնտեսական ակտիվության մակարդակը’ 59.2%): Տնտեսապես ակտիվ բնակչությունից զբաղված են համարվում 1.15 մլն. մարդ (զբաղվածության մակարդակը’ մոտ 48%), գործազրկության մակարդակը’ շուրջ 19% է, որից կանայք’ 20%, տղամարդիկ’ 18%: Առ այդ, ուսումնասիրելով 2011-2012թ.թ. բյուջետային ծրագրերը, հարկ է արձանագրել, որ դրանք չեն կարող նպաստել հայտարարաված ցուցանիշի ապահովմանը նախ այն պատճառով, որ չկան նոր ծրագրեր, բացի այդ առկա ծրագրերը իրենց անմրցունակությամբ չեն համապատասխանում զբաղվածության ոլորտում առկա իրական խնդիրների լուծման ժամանակակից մոտեցումներին:

20. Կառավարությունը 2011 թվականի բյուջեում կրկին չի ապահովել տված խոստումը’ մշակել և ներդնել միասնական աշխատավարձի քաղաքականություն, որի պատճառով հանրային ծառայողների, ներառյալ’ պետական համակարգի տարբեր մարմինների և աշխատակիցների, շարունակում են գործել վարձատրության չհիմնավորված անհամաչափությունները: Ավելին, հանրապետությունում շարունակում է վարվել նվազագույն աշխատավարձի չհիմնվորված քաղաքականությունը, որի պատճառով նույնիսկ 2011թ. 32500 դրամ նվազագույն ամսական աշխատավարձը ոչ միայն շուրջ 25%-ով զիջում է նվազագույն սպառողական զամբյուղի մեծությանը, այլև էլ ավելի է մեծացնում աղքատ աշխատողների տեսակարար կշիռը: Սա այն դեպքում, երբ ՀՀ սահմանադրության 32 հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն յուրաքանչյուր աշխատող ունի արդարացի և օրենքով սահմանված նվազագույնից ոչ ցածր աշխատավարձի իրավունք: Ինչպես ներկայացված է Վերանայված եվրոպական սոցիալական խարտիայի (ուժի մեջ է մտել 22/12/2003թ.) II մասի 4-րդ հոդվածում, արդարացի վարձատրման իրավունքի արդյունավետ կիրառումն ապահովելու նպատակով երկիրը պետք է ճանաչի աշխատողների վարձատրման իրավունքը, որը նրանց և նրանց ընտանիքներին կապահովի պատշաճ կենսամակարդակ: Սոցիալական իրավունքների եվրոպական հանձնաժողովը, որը որոշում է պետության համապատասխանությունը սոցիալական խարտիայի դրույթներին, 2006թ. դեկտեմբերին հրապարակած իր զեկույցում նշել է, որ հոդված 4-ի իմաստով վարձատրությունը կարող է համարվել արդարացի, եթե այն բարձր է տվյալ երկրի միջին աշխատավարձի 50%-ից, որը նույն հոդվածի համատեքստում դիտվում է նաև որպես աղքատության շեմ: Հակառակ դեպքում տվյալ պետությունում իրադրությունը համարվում է խարտիայի II մասի 4-րդ հոդվածին չհամապատասխանող: Հանձնաժողովի կողմից ընդունելի է համարվում 60 տոկոսը:

21. Շարունակում է չկայացած մնալ Հայաստանի ֆինանսական շուկան: Բանկային համակարգին բաժին է ընկնում ֆինանսական համակարգի ակտիվների 92%-ից ավելին, որը ոչ միայն բավարար մրցակցային պայմաններ չի ապահովում ֆինանսական մյուս շուկաների զարգացման համար, իր անընդհատ մեծացող ազդեցությամբ սահմանափակում է ոչ բանկային ֆինանսական հաստատությունների զարգացման հնարավորությունը’ ստեղծելով ֆինանսական միոջոցների հավաքագրման և տնտեսության իրական հատված ուղղորդելու ոչ մրցակցային վիճակ’ օրինակ կապիտալի շուկայի համար, այլև ձևավորում է տնտեսական առաջընթացի հավելյալ ռիսկեր’ բանկային համակարգի անարդյունավետ աշխատանքի պարագայում: Որպես առարկայական դրսևորում Հայաստանում շուկայի կապիտալացման աստիճանը ՀՆԱ-ի հետ համեմատած ցածրագույնն է աշխարհում (2005թ. համեմատ 2010թ. ֆոնդային բորսայում լիստինգ անցած ընկերությունների թիվը նվազել է 13 անգամ, իսկ կապիտալացումը չի գերազանցում ՀՆԱ 1,7%-ը), ինչն էլ վկայում է Հայաստանի տնտեսութան առաջընթացին կապիտալի շուկայի անմասն մնալու մասին:

22. Թեև ԿԶԾ-ով նախատեսվում էր, որ 2010թ. բանկային համակարգի արդյունավետության կարևոր բնութագրիչներից պետք է հանդիսանար բանկային կապիտալի և ակտիվների հարաբերակցությունը 11,1% հասցնելը, սակայն 2010թ. երրորդ եռամսյակի ավարտին այն նույնիսկ միջազգային դիտանկյունից մնում է չափազանց բարձր’ 21,7%: Սա վկայում է առկա ռեսուրսների թերի կամ անարդյունավետ օգտագործման մասին:

23. Բարձր է առևտրային բանկերի կողմից ավանդների տեսքով ներգրավված և վարկերի տեսքով տեղաբաշխված միջոցների տոկոսադրույքների տարբերութունը: Այսպես, մինչև 1 տարվա ժամկետայնությամբ վարկերի միջին տոկոսադրույքը կազմում է ներգրաված ավանդների միջին տոկոսադրույքի’ իրավաբանական անձանց համար 178%-ը դրամի դեպքում և 201%-ը ԱՄՆ դոլլարի դեպքում, ֆիզիկական անձանց համար նույն ցուցանիշները կազմում են համապատասխանաբար’ 230% և 219%: Ինչ վերաբերում է 1 տարուց ավելի ժամկետով ավանդների ներգրավման և վարկերի տրամադրման տոկոսադրույքներին, ապա իրավաբանական անձանց համար (դրամական միջոցների դեպքում) այն կազմում է’ 178%, ֆիզիկական անձանց համար’ 167%. ԱՄՆ դոլլարի դեպքում’ իրավաբանական անձանց համար նույն ցուցանիշները կազմում են համապատասխանաբար 159% և 203%: Շարունակում են բարձր մնալ տրամադրվող վարկերի տոկոսադրույքները (օրինակ 2010թ. սեպտեմբերի համար ֆիզիկական անձանց տրամադրվող մինչև 1 տարվա ժամկետով դրամական վարկերի միջին կշռված տոկոսադրույքը կազմում է 22,3%, երբ առաջնային շուկայում տեղաբաշխված պետական կարճաժամկետ պարտատոմսերի միջին կշռված եկամտաբերությունը 9,9% է), ինչը մի կողմից վկայում է ՀՀ տնտեսության բարձր ռիսկայնության (այս դեպքում այն գնահատվում է 12,4%), մյուս կողմից բանկային համակարգի կողմից մեծ շահույթներ ստանալու անթաքույց ակնկալիքի մասին[13]:

24. Բանկային համակարգի մյուս հարցն այն է, որ չափազանց փոքր քանակի մասնակիցներ տնօրինում են ՀՀ բանկային համակարգի 90%-ից ավելի մասին և ՀՀ-ում ներդրումային բարձր ռիսկի պայմաններում բարձրանում է նաև բանկային կապիտալի ՀՀ-ից արտահանման ռիսկը’ իրական վտանգներ ստեղծելով ՀՀ ֆինանսական շուկայի համար: Այսպես, ՀՀ բանկային համակարգում գործող 21 բանկերից 17 փակ բաժնետիրական և 1 սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերությունների մասնակիցները 66 ֆիզիկական և իրավաբանական անձիք են (34-ըª ոչ ռեզիդենտներ), որոնք միասին տնօրինում են բանկային ընդհանուր ակտիվների (1,418 մլրդ. դրամ) և ընդհանուր կապիտալի (մոտ 307 մլրդ. դրամ) շուրջ 92%-ն ունեցող բանկերին, որոնց տեսակարար կշիռը 2010թ. երրորդ եռամսյակի ավարտի չբաշխված շահույթի մեջ կազմում է շուրջ 19,3 մլրդ. դրամ: Վեց բանկերում բաժնեմասերի 100%-ը տնօրինում է մեկ անձ (մեկ ռեզիդենտ իրավաբանական անձ, չորս ոչ ռեզիդենտ իրավաբանական անձ և մեկ ոչ ռեզիդենտ ֆիզիկական անձ), իսկ ևս տասը բանկերում մեկ բաժնետեր տնօրինում է բաժնետոմսերի 50%-ից ավելի բաժնեմասը:

25. Դիտարկելով 2010թ. երրորդ եռամսյակի ավարտի դրությամբ բանկային համակարգի կողմից տնտեսությանը տրամադրված վարկերի ծավալները, հարկ է փաստել, որ այն ԿԶԾ-ով նախատեսված 2010թ. տարեկան ցուցանիշն ապահովելու համար կարիք ունի ավելացման շուրջ 140 մլրդ. դրամով, ինչը վարկավորման նման տեմպերի դեպքում իրատեսական չէ: Մյուս կողմից ՀՀ ռեզիդենտներին ըստ տնտեսության ոլորտների տրամադրված բանկային վարկերի թվում (շուրջ 806 մլրդ. դրամ) առաջին տեղում է առևտրի ոլորտին տրամադրված վարկերի ծավալը (21,6%): Ընդ որում, առևտուրը, սպասարկումն ու սպառողական վարկերը միասին կազմում են բանկային համակարգի վարկային պորտֆելի 41%-ը, այն դեպքում երբ գյուղատնտեսությանը տրամադրած վարկերի ծավալը (ընդհանուրի 6%-ը) չի գերազանցում 50 մլրդ. դրամը (ինչը 2008թ. նույն ժամանակահատվածի համեմատ ավելի է ընդամենը 17 մլրդ. դրամով, իսկ 2009թ. սեպտեմբերի նկատմամբ’ ընդամենը 4 մլրդ. դրամով), արդյունաբերությունը’ 174 մլրդ. դրամը (ընդհանուրի 21%-ը): Սա վկայում է նաև բանկային համակարգի կողմից տնտեսության արտադրական ոլորտի զարգացմանը նվազ մասնակցության մասին:

26. Կենտրոնական բանկի[14] կողմից վարվող դրամավարկային քաղաքականությունը ոչ միայն չի զսպում բարձր գնաճը, այլև չի նպաստում տնտեսական աճին և լրիվ զբաղվածության ապահովմանը: Սոցիալ-տնտեսկան ներկա վիճակը ցույց է տալիս, որ միայն մակրոտնտեսական կարգավորման միջոցով տնտեսական զարգացման ապահովման ծրագրերը մատնվում են անհաջողության: Ծանր իրավիճակում են հայտնվել արտահանման կողմնորոշում ունեցող ձեռնարկությունները, ինչպես նաև ներքին սպառողական շուկայի հետ աշխատող այն ընկերությունները, որոնք դիմակայում են ներմուծվող ապրանքների օրեցօր սրվող մրցակցությանը և ներմուծման ծավալների աճին:

27. Փաստ է, որ դրամի գերարժևորումը և գների չափազանց բարձր մակարդակը, այդ թվում’ ներմուծվող ապրանքների մասով, մի կողմից պայմանավորված է ներկրողների ցանկությամբ ապահովել իրենց եկամուտների մակարդակը ոչ միայն արտարժույթով, այլ նաև դրամով, մյուս կողմից հաստատում է ՀՀ տնտեսությունում բարձր կենտրոնացվածության մասին, ինչն էլ կարևոր նախապայման է գերիշխող կամ մենաշնորհային դիրք ունեցող սուբյեկտների կողմից հակամրցակցային համաձայնությամբ կամ այլ կերպ շուկայում զբաղեցրած իրենց դիրքի չարաշհման համար: Ինչպես վկայում են ՀՀ տնտեսական մրցակցության պաշտպանության պետական հանձնաժողովի 2011թ. գործունեության ծրագրային տվյալները: 2010թ. այս մարմնի կողմից 12 պարենային ապրանքների շուկաներում կատարված ուսումնասիրությամբ պարզվել է, որ դրանցից 7-ը բարձր կենտրոնացված են, 5-ը միջին կենտրոնացված: Ցածր կենտրոնացվածության շուկա չի դիտվել: Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության պետական համակարգի անարդյունավետ համակարգի գործունեության և կոռուպցիայի տարածվածության պայմաններում Հայաստանի տնտեսությունը վերածվել է օլիգարխիկ համակարգի’ սահմանափակելով սոցիալ-շուկայական տնտեսական համակարգի ձևավորման հնարավորությունները:

28. Արժութային վարվող քաղաքականությունը մի կողմից հանգեցնում է տեղական արտադրությունը սահմանափակող դրամի գերարժևորման ու զուտ արտահանման անհամաչափության, մյուս կողմից նպաստում Հայաստանի միջազգային պահուստների անարդյունավետ օգտագործմանն ու զուգորդվելով բարձր գնաճի հետ’ հանգեցնում բնակչության գնողունակության անկմանը: Թեև ԿԶԾ-ով նախատեսվում էր, որ համախառը միջազգային պահուստները 2010թ. պետք է կազմեր շուրջ 2,33 մլրդ ԱՄՆ դոլլար, սակայն 2010թ. սեպտեմբերի դրությամբ այն կազմում է 1,83 մլրդ. ԱՄՆ դոլլար, ինչը շուրջ 200 մլն.-ով ավելի պակաս է քան 2009թ. նույն ժամանակահատավածի դրությամբ եղած ցուցանիշը և կանխատեսված ցուցանիշին դեռ զիջում է 500 մլն-ով:

29. Ինչպես նշվեց նախորդ կետերում Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական կյանքի մեկ այլ բացասական դրսևորում է գների մակարդակի անկայուն վիճակը, որը հանգեցնում է նաև տնտեսության և սոցիալական անհամաչափ զարգացումների: Մի կողմից հիմնականում գնաճի զսպմանն ուղղված կոշտ դրամավարկային քաղաքականությունը հանգեցնում է բարձր տոկոսադրույքների սահմանմանը, որոնց պայմաններում նոր աշխատատեղերի ստեղծումը և ձեռնարկությունների ընդլայնումն անհնար է կամ դժվարեցված, քանի որ աճի համար անհրաժեշտ կապիտալը ուղղակի շատ թանկ է նստում: Իսկ եթե հաշվի ենք առնում գործող արդյունաբերական և գյուղատնտեսական ձեռնարկությունների ցածր շահութաբերությունը, ապա իրական վիճակն ավելի ճնշող է: Թեև հայտարարվում է, որ ձեռնարկվող քաղաքականությունն ուղղված է առողջ բանկային համակարգի պահպանմանը, սակայն ինչպես վերը բերված թվերն են վկայում, խնդիրն այն չէ, որ պարզապես լինեն առողջ բանկեր, անհրաժեշտ են բանկեր, որոնք վարկավորում են աճը:

Մյուս կողմից ցածր գնաճի խթանները, կարող են բավարար չլինել տնտեսության հաստատուն զարգացման համար: Երկիրը կարող է ունենալ ցածր գնաճ նաև աճի և գործազրկության բարձր մակարդակի պայմաններում: Գնաճի դեմ պայքարը կոշտ դրամավարկային քաղաքականության շրջանակներում դարձել է ինքնանպատակ, այն դեպքում, երբ գնաճի զսպումը դիտվում է միայն որպես ազգաբնակչության բարեկեցությունը բարձրացնելու նպատակին հասնելու միջոց, ինչն էլ փաստացի չի հաջողվում (թեև թիրախ է համարվում 5+/-1,5%-ը, սակայն 2010թ. սեպտեմբերի դրությամբ արձանագրվել է 8,6%, իսկ հոկտմբերին’ 9,1%):

30. Գնաճի[15] նպատակադրման ներկայումս գործող ռազմավարության ներքո թիրախավորվում է գների մակարդակի 12-ամսյա ցուցանիշը (տվյալ տարվա գնաճի ցուցանիշի համադրումը նախորդ տարվա նույն ամսվա ցուցանիշին, որը որպես կանոն նորմատիվային է դառնում տարվա դեկտեմբեր ամսվա ցուցանիշի համադրմամբ, իսկ կենտրոնական բանկը տարվա ընթացքում գների մակարդակի տատանումների վերաբերյալ արձագանքումն իրականացնում է վերլուծության մակարդակով), ինչը մի կողմից չի արտացոլում գնողունակության համեմատաբար իրական պատկերը, ակնհայտ շփոթմունք է առաջացնում հարկաբյուջետային և դրամավարկային քաղաքականությունների համատեքստում, մյուս կողմից էլ հանրությանը տալիս է ոչ բավարար տեղեկատվություն: Մինչդեռ կարևոր է նաև դիտարկել միջին գնաճի ցուցանիշը, ինչի թիրախավորումից շեղվելը կարևոր ազդակ է կենտրոնական բանկի միջամտության համար: Մյուս կողմից գնաճի թիրախավորումը պարտականություն է, որի չկատարումը, իր բացասական ազդեցությունն է թողնում սոցիալ-տնտեսական կյանքի վրա’ առանց պատկան մարմինների նկատմամբ որևէ իրավական հետևանքների:

31. Գնաճի զսպման և արդյունավետ դրամավարկային քաղաքականության իրականացմանը խոչընդոտում է նաև միասնակամ կարգավորիչի դերակատարության վերապահումը ՀՀ կենտրոնական բանկին: Արդեն իսկ առարկայորեն դրսևորվում են այս համակարգի թերությունները, որոնք մասնավորապես արտահայտվում են ֆինանսական շուկայի կայունության ապահովման և գնաճի զսպման իրար հակադրվող քաղաքականությունների, X-անարդյունավետության[16], ֆինանսական շուկայի պրուդենցիալ կարգավորման և ստվերային տնտեսության կրճատման տարբեր գործիքակազմերի կիրառման միջև:

32. Ինչպես նշված է այս փաստաթղթում Հայաստանի ֆինանսական համակարգում համեմատաբար ազդեցիկ ենթահամակարգ համարվող բանկային ոլորտը անտեսում է ֆինանսական շուկայի այլ ենթահամակարգերի նպատակներն ու շահերը’ սահմանափակելով մրցակցության ճանապարհով այս շուկաների զարգացման հնարավորությունները և վերջին հաշվով, հանգեցնելով նույն բանկային համակարգի սահմանափակվածությանը: Ինչպես վկայում է 2005-2010թ.թ. փորձը, Հայաստանի ֆինանսական համակարգի վերահսկողության միասնական մոդելը ի զորու չեղավ տարբեր շուկանների (դրամական, կապիտալի, ապահովագրության, վարկային և այլ շուկաների) արդյունավետ ինտեգրում իրականացնել, իսկ դրանց ՙանխուսափելի հարթեցումն՚ ու համապատասխանեցումը իրականացվեց տարբեր շուկաների արդյունավետության և համարժեքության հաշվին: Մյուս կողմից անտեսվում են կամ համակարգման միջոցով գնաճի զսպման այլ գործիքները, ինչպես օրինակ գնաճային ճնշումների իրական պատճառ հանդիսացող ստվերային տնտեսության[17] կրճատման նպատակով հակամենաշնորհային, հարկային, արտարժութային, վարկային և հարկաբյուջետային քաղաքականությունները:

33. Վերահաստատելով 2009 և 2010թ.թ. բյուջեների վերաբերյալ ՀՅԴ խմբակցության տեսակետները, հարկ է ընդհանրացնել, որ ՀՀ կառավարությունը ձախողել է հռչակված հակաճգնաժամային ծրագիրը, կոալիցիոն հուշագրում ամրագրված 22 առաջնահերթություններն ապահովող[18], իր գործունեության, ՀՀ Նախագահի նախընտրական, ինչպես նաև կայուն զարգացման ծրագրերի սոցիալ-տնտեսական նպատակադրումները: Ընդունելով նպատակադրումների ձախողման իրողությունը և միաժամանակ դրանք պատճառաբանելով համաշխարհային ֆինանսատանտեսական ճգնաժամով, ՀՀ կառավարությունը և ՀՀ ԱԺ քաղաքական մեծամասնությունը, իրականում փորձում են խուսափել պատասխանատվությունից: Մինչդեռ ակնհայտ է, որ ճգնաժամի կործանարար ազդեցությունը փաստեց վարվող սոցիալ-տնտեսական անարդյունավետ քաղաքականությունը և Հայաստանի տնտեսության դիմադրողականությունից զուրկ լինելը: Ինչպես վկայում է ներկա վիճակը, կառավարությունը դասեր չի քաղել նաև ճգնաժամից’ փոխարենը արմատապես վերակառուցելու տնտեսության ճյուղային կառուցվածքը, բարձրացնելու երկրի մրցունակությունը և էապես բարելավելու բնակչության սոցիալական վիճակը, նպաստում է տնտեսության մենաշնորհացման և կոռուպցիայի աստիճանի մեծացմանը, վարում է հակաժողովրդագրական, հակասոցիալական քաղաքականություն’ փաստելով սոցիալ-տնտեսական արդի մարտահրավերներին դիմագրավելու իր անձեռնահասությունը:

34. 2011 թվականի բյուջեն ընդամենը արտացոլում է նշված իրողություննեը, այն նախաձեռնողական չէ, չի ապահովում ազգաբնակչության առաջնային (աշխատավարձ) և երկրորդային (նպաստ, կենսաթոշակ) եկամուտների էական աճ, չի խրախուսում փոքր ու միջին բիզնեսը, չի խթանում քաղաքացիների ձեռնարկատիրական ունակությունները, չի ապահովում հավասար տնտեսական մրցակցություն, չի նպաստում հեռանկարային զարգացմանը միտված տնտեսական կառուցվածքի ձևավորում:

35. Հայաստանը կանգնած է տնտեսության կառավարման ճգնաժամի առջև: Այդ ճ•նաժամը դրսևորվում է բոլոր ոլորտներում’ սկսած բնական պաշարների անխնա և անարդյունավետ օգտագործումից’ ջուր, հող, հանքեր, մինչև կառավարման ոլորտում որոշումների ընդունում’ պետական մարմինների մակարդակով:

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԱՌԱՋՆԱՀԵՐԹՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱՌԱՋԱՐԿՆԵՐ

36. Երկրի առջև ծառացած մարտահրավերներին դիմագրավելու նպատակով անհրաժեշտ է արագընթաց կարգով, հասարակական և քաղաքական ուժերի մասնակցությամբ և կարող ուժերի ներգրավմամբ մշակել երկրի սոցիալ-տնտեսական կայուն զարգացման նոր ռազամավարություն, իրականացնել օրենսդրական բարեփոխումներ, վերանայել կառավարության գործունեության ծրագրերն ու միջոցառումները:

37. Ռազմավարության գլխավոր նպատակն է հանրապետության սոցիալ-տնտեսական համակարգի վերակառուցումը’ հիմքում ունենալով ժողովրդավարական և իրավական պետության հիմնարար սկզբունքները, բարիքների ստեղծման ազատության և դրանց բաշխման արդարության ապահովման գործում պետության կազմակերպիչ-կարգավորիչ դերակատարության վերականգնումը:

38. Անհրաժեշտ է դադարեցնել երկրի բյուջեն որպես նպատակ դիտելու քաղաքականությունը, բյուջեները պետք է մշակվեն առնվազն եռամյա ծրագրային հենքի վրա, այն դիտելով որպես հանրապետության միջին ժամկետ և երկարաժամկետ կայուն զարգացման ուղենիշներն ապահովող միջոց:

39. Սոցիալ-տնտեսական զարգացման ուղենիշային թիրախները, մասնավորապես պետք է լինեն’ զբաղվածության մակարդակը առնվազը 65%-ին, ներդրումների կշիռը ՀՆԱ-ի նկատմամբ առնվազն 35%-ին հասցնելը, բյուջետային եկամուտների դիվերսիֆիկացումը և պետական բյուջեի եկամուտներ/ ՀՆԱ հարաբերակցությունը հեռանկարում առնվազը 35%, հարկեր/ՀՆԱ հարաբերակցությունը առնվազը 25%, ուղղակի հարկերի տեսակարար կշիռը հարկային մուտքերի առնվազը 50% ապահովելը:

40. Նշված թիրախների ապահովմանը միտված հարկաբյուջետային առաջնահերթ քաղաքականություններն են.

40.1. քննարկել թե ռեգրեսիվ և թե նաև պրոգրեսիվ հարկման համակարգերը ներդնելու հարցը’ ըստ սոցիալ-տնտեսական զարգացման առանձնահատկությունների,

40.2. փոփոխել հանքային ռեսուրսների հարկման ներկա համակարգը’ գործադրելով ռենտային վճարների քաղաքականություն[19],

40.3 էապես պարզեցնել և դյուրին դարձնել հարկային և պարտադրվող այլ վճարների համակարգը, դրանք խմբավորել այն հաշվով, որ զգալիորեն կրճատվի հարկերի քանակությունը և դրանց վճարման ժամկետները,

40.4 չհարկել կենսաապահովման նվազագույն բյուջեից ցածր եկամուտները,

40.5 մաքսադրույքները սահմանել և մաքսային խթանների ուժեղացումը դարձնել գործիք ակտիվ արդյունաբերական քաղաքականության, ինչպես նաև արտահանմանն ուղղված հայրենական արտադրության զարգացման համար,

40.6 կիրառել տարբերակված մոտեցումներ’ գործադրելով հարկային խթանների տարածքային, մասնագիտացման և գործարար ակտիվության առանձնահատկություններով պայմանավորված շերտավորված համակարգ[20]:

41. Գների կայունության ապահովման և ֆինանսական շուկաների զարգացման արդյունավետ քաղաքականություն իրականացնելու համար անհրաժեշտ է.

41.1 կենտրոնական բանկի վերահսկողության տիրույթից ֆինանսական շուկայի միասնական կարգավորման իրավասության դուրս բերումը’ տարանջատելով դրամավարկային քաղաքականության և ֆինանսական շուկայի կարգավորման գործառույթները,

41.2 գնաճի թիրախ սահմանել նաև միջին գնաճի ցուցանիշը և թիրախներն էլ հարկ է ամրագրել պետական բյուջեի մասին օրենքով,

41.3 սահմանել պատասխանատվություն կենտրոնական բանկի և այլ մարմինների համար’ գնաճի թիրախավորված ցուցանիշը 50%-ից շեղման դեպքում,

41.4 գնաճի թիրախների ապահովման համար օգտագործվող կարճաժամկետ գործիքներից զատ կիրառել նաև մինչև մեկ տարվա ժամկետով գործիքներ, ներառյալ ածանցյալ արժեթղթեր,

41.5 ներդնել հիմնական, ինչպես նաև սպառողական նվազագույն զամբյուղում էական կշիռ ունեցող ապրանքատեսակների գնագոյացման պետական հոսկողական և ըստ վերաբերելիության’ բորսայական համակարգեր,

41.6 հանրային ծառայությունների սակագների սահմանումը կապել նաև սպառողների եկամուտների հետ, ինչպես նաև ամրագրել պարտավորություն սակագների քաղաքականության առնվազը 5 տարվա ծրագրի հրապարակման մասով,

41.7 վերանայել վարկային համակարգի տնտեսական նորմատիվները և նվազեցնել ներգրավված և տրամադրվող ֆինանսական միջոցների բանկային տոկոսադրույքների տարբերությունը, մեծացնել վարկերի տեսակարար կշիռ ՀՆԱ-ում (հատկապես գյուղատնտեսության և արդյունաբերության ոլորտներում ու հիփոթեկային վարկավորման շուկայում),

41.8 ընդունել նոր կանոններ, որոնցով սահմանվող պահանջները պետք է ապահովեն այլ պետություններից և միջազգային կազմակերպություններից ներգրավված վարկային միջոցները’ առանց հավելյալ տոկոսադրույքի, առևտրային բանկերին և վարկային կազմակերպություններին տրամադրումը’ տնտեսությանը, ըստ ոլորտների, ողջամիտ շահույթ ապահովելու և երկարաժամկետ վարկեր հատկացնելու համար,

41.9 վերանայել ապահովագրության ոլորտում վարվող քաղաքականությունը, մասնավորապես’

41.9.1 վերանայել ՙԱվտոտրանսպորտային միջոցների օգտագործումից բխող պատասխանատվության պարտադիր ապահովագրության մասին՚ օրենքը’ պարտադիր ապահովագրության պահանջը կապելով ազգաբնակչության եկամուտների աճի, տարածքային առանձնահատկությունների, համակարգի ենթակառույցների կայացվածության մակարդակի, ինչպես նաև ապահովագրական սակագների սահմանման մեթոդաբանության և կանոնների հստակեցումների հետ,

41.9.2 առաջնահերթ կարգով քննարկել, մշակել և ներդնել ՀՀ սահմանադրությամբ երաշխավորված սոցիալական հիմնական իրավունքների իրացմանն ուղղված ռիսկերի ապահովագրման համակարգերը, ինչպես նաև պարտադիր ապահավոգրության իրականացումը վերապահել’ պետական կամ պետության գերակշիռ մասնակցությամբ կազմակերպություններին,

41.9.3 վերացնել ապահովագրական կազմակերպությունների կողմից ապահովագրության տվյալ դասի վերապահովագրություն իրականացնելու ավելորդ սահմանափակումները և նպաստել, որպեսզի վերապահովագրության ֆոնդերի զգալի մասը ներդրվի Հայաստանի տնտեսությունում,

41.10 իրականացնել փոքր բաժնետերերի իրավունքների պաշտպանության օրենսդրական և իրավակիրառ բարեփոխումներ’ նպատակադրելով խթանել կապիտալի շուկայի ակտիվ դերակատարությունը ազատ ֆինանսական միջոցների հավաքագրման և տնտեսությունում ներդրումների մեծացման համար:

42. Երկարաժամկետ, որակյալ և կայուն աճ ապահովող տնտեսության արդյունավետ կառուցվածք ձևավորելու, ավելացված արժեքի առավելագույն չափ, լրիվ զբաղվածություն և արժանապատիվ վարձատրություն ապահովելու նպատակով անհրաժեշտ է.

42.1 իրականացնել տնտեսական աճի բազմատեսակ մոդելների (հումքի արտահանման, ներմուծման փոխարինման, աճի կենտրոնների աջակցման և այլն) վերլուծություն և նախընտրելի միասնական մոդելի ընտրություն,

42.2 տնտեսական իշխանությամբ օժտված խմբավորումների կազմացրման, ներմուծումների անարդար մրցակցության կանխման և ազատ տնտեսական կարգեր հաստատելու նպատակով ընդունել ՙՀակամենաշնորհային կարգավորման մասին՚ օրենք և լրացնել գործող օրենսդրությունը’ հակադեմպիգային քաղաքականության ամրացման ուղղությամբ,

42.3 մշակել և գործադրել պարենային ինքնաբավության առավելագույն մակարդակի ապահովման և ապրանքների արտադրության և առավելագույն նոր արժեքի ստեղծման ամբողջական շղթայի ձևավորմամբ արտահանման խրախուսման միասնական ռազմավարություն’ բացառելով անցանկալի գնաճային ճնշումները,

42.4 տարածքների համաչափ զարգացումն իրականացնել մասնագիտացման և բազմակենտրոն զարգացման տարաբնակեցման հայեցակարգի հիման վրա: Ընդ որում.

42.4.1 մարզերում նոր ձեռնարկությունների ստեղծման պարագայում պետությունը պետք է ստանձնի ենթակառուցվածքների (ջուր, գազ, էլ. էներգիա, ճանապարհ և այլն) առնվազը 50%-ի ֆինանսավորման բեռը.

42.4.2 Երևանից դուրս գործող տուրիստական հանգրվաններում օգտագործված գազի, ջրի, էլ. էներգիայի ծախսերի 20-30%-ը պետք է սուբսիդավորվի պետության կողմից:

42.5 պետական գնումների շրջանակում ամրագրել պահանջ, որ հայկական ծագում ունեցող ապրանքների նկատմամբ սահմանվում է ձեռք բերման նախապատվություն, եթե այլ ապրանքներիի գներից տարբերությունը մինչև 15% է,

42.6 ձևավորել կորպորատիվ սոցիալական պատասխանատվության և արտադրական ժողովրդավարության համակարգեր[21] ,

42.7 ընդունել և գործադրել սեփականության իրավունքի պաշտպանության վստահելի համակարգերի ձևավորմանն ուղղված օրենսդրական և իրավակիրառ բարեփոխումներ:

42.8 ձևավորել և գործադրել լճակային ձկնաբուծության զարգացման պետական աջակցության ու ոլորտում մենաշնորհացումը կանխող մեխանիզմներ,

42.9 գուղատնտեսությունում առկա խնդիրները[22] լուծելու համար մշակել գյուղատնտեսության զարգացման ազգային ծրագիր և ընդունել ՙԳյուղատնտեսության պետական աջակցության մասին՚ օրենք,

42.10 ակտիվ արտաքին տնտեսական քաղաքականության գործադրում’ արտաքին աշխարհում Հայաստանի նկատմամբ մտայնությունը որակապես բարելավելու հետ: Հրատապ է, իրականացնել հայկական ապրանքանիշի (brand) ձևավորման պետական քաղաքականություն և ներդնել արտահանման և արտահանման վարկավորման ապահովագրության համակարգ’ պետության ուղղակի մասնակցությամբ,

43. ՀՀ սահմանադրությանը և միջազգային փաստաթղթերին համապատասխան պետության սոցիալական պարտավորությունների կատարմանն ուղղված առաջնահերթ քաղաքականություններն են.

43.1 սահմանել կենսաապահովման նվազագույն բյուջեի մեծությունը և աղքատության շեմ ճանաչել կենսապահովման նվազագույն բյուջեի մեծությունը[23],

43.2 երկրում նվազագույն աշխատավարձը սահմանել յուրաքանչյուր տարվա պետական բյուջեով այն հաշվով, որ այն փոքր չլինի կենսապահովման նվազագույն սպառողական զամյուղի դրամական մեծությունից, նախորդ ժամանակաշրջանում սահմանված և գնաճով վերահաշվարկված նվազագույն ամսական աշխատավարձից և երկրում առկա միջին աշխատավարձի 50%-ից,

43.3 հանրային ծառայության (քաղաքացիական, համայնքային, դիվանագիտական և այլ պետական ծառայության) բազային աշխատավարձը սահմանել նվազագույն աշխատավարձի 120%-ի չափով և ներդնել հանրային ծառայության վարձատրության միասնական ռազմավարությունը,

43.4 ուժեղացնել կապը զբաղվածության պետական և մասնավոր գործակալությունների միջև’ ապահովելով համարժեք համագործակցություն աշխատաշուկայի զարգացման ազգային քաղաքականության իրականացման շրջանակներում: Անհրաժեշտություն է միասնական հանձնաժողովների ձևաչափով համագործակցության իրականացումը’ աշխատուժի և աշխատատեղերի վերաբերյալ տեղեկատվության փոխանակման, գործազուրկների վերապատրաստման համատեղ ծրագրերի իրականացման, աշխատանքի տեղավորման և այլ հարցերով’ ուշադրության կենտրոնում պահելով մասնավոր գործակալությունների կողմից հաշվառված և աշխատանքի տեղավորված աշխատանք փնտրողների շահերի պաշտպանության ապահովման հարցերի լուծումները,

43.5 փոփոխության ենթարկել աշխատող ապագա մայրերին հղիության և ծննդաբերության համար տրվող նպաստների սահմանափակումը ամրագրած ՙԺամանակավոր անաշխատունակության նպաստների մասին՚ ՀՀ ԱԺ կողմից 2010թ. հոկտեմբերի 27-ին ընդունված օրենքը և վերականգնել մայրական արձակուրդի համար միջին աշխատավարձի 100%-ին համարժեք չհարկվող արձակուրդային վճար ստանալու իրավունքը, ինչպես նաև հղիության և ծննդաբերության ու մինչև 3 տարեկան երեխայի խնամքի նպաստ ստանալու իրավունք վերապահել չաշխատող կանանց,

43.6 հանրապետությունում գործող բոլոր պետական կամ համայնքային նախադպրոցական հաստատությունների (մանկապարտեզների) պահպանման և հաճախող երեխաների համար միասնական կենսապայմաններ ապահովելու նպատակով պետական բյուջեից անհրաժեշտ է կատարել հատկացումներ և արգելել ծնողների կողմից հավելյալ գումարներ վճարելը,

43.7 վերանայել կենսաթոշակային համակարգի ըստ էության մասնավորեցման և պարտադիր կուտակային բաղադրիչը 2014 թվականից ներդնելու քաղաքականությունը[24], իրականացնել բարեփոխումների նոր սցենարների մշակման աշխատանքներ’ բարեփոխումների սկզբանական շրջանում հիմքում դնելով կամավոր կուտակային համակարգի ձևավորման և պայմանական կուտակային համակարգի գործարկման սկզբունքները, իսկ բարեփոխումների վերջնական տարբերակը ներկայացնել համաժողովրդական հանրաքվեի,

43.8 առողջապահական[25] համակարգում անհրաժեշտ է.

43.8.1 բարձրացնել պետության կարգավորիչ դերը և պետական միջոցների արդյունավետ օգտագործումը, ներդնել գների կարգավորման մեխանիզմներ,

43.8.2 կառավարման օրենսդրական, որակի վերահսկման, լիցենզավորման և տեղեկատվական համակարգերի վարման միջոցները դարձնել ավելի նպատակային և արդյունավետ,

43.8.3 անցում կատարել ենթակառույցների ստեղծման ծախսատար ծրա•րերից դեպի գործընթացների և ցուցանիշների բարելավման և արդյունքներին ուղղված խրախուսման մեխանիզմների կիրառմանը,

43.8.4 բարձրացնել համակարգի նկատմամբ բնակչության վստահությունը և նպաստել արժանապատիվ հարաբերությունների դաշտի ստեղծմանը, որը պահանջում է օրենսդրության կատարելագործում, բուժօգնության և ծառայությունների որակի վերահսկման մեխանիզմների, բոլոր կողմերի իրավունքների եվ պարտավորությունների իրավական հարաբերությունների կարգավորում, էթիկայի նորմերի և կանոնների կիրառում,

43.8.5 ապահովել անցումը մասնավոր վճարումներից դեպի ավելի քաղաքակիրթ, օրինական վճարումներին’ կիրառելով ապահովագրական մեխանիզմներ’ պետության ամբողջական մասնակցությամբ[26] ,

43.8.6 ապահովել պետական ներդրումների աճ’ նոր աղբյուրների, հատկապես նպատակային հարկերի կիրառման ձևով,

43.8.7 ապահովել անհրաժեշտ քարոզչություն հանրային շահի գիտակցման ամրապնդման և համերաշխության, փոխօգնության, կյանքի բարենպաստ և վստահելի միջավայրի ստեղծման և հանրային առողջապահության զարգացման համար,

43.8.8 իրականացնել մարդկային ռեսուրսների օպտիմալ բաշխում, համահայկական ռեսուրսների օգտագործում, արտաքին կապերի ակտիվացում և արտաքին օգնության կանոնակարգում:

43.9 Գիտության ոլորտի քաղաքականության ներկա փուլի հիմնական ուղղությունները պետք է լինեն.

43.9.1 գիտական և գիտատեխնիկական գործունեության’ պետական բյուջեից ֆինանսավորման ծավալների մեծացումը (ՀՆԱ-ի մոտ 2%-ը, ի տարբերություն ներկայումս 10 անգամից ավելի քիչ ֆինանսավորման): Ձգտելով այս ցուցանիշին’ միջին ժամկետ հատվածում գիտության բնագավառի ծախսերը յուրաքանչյուր տարի անհրաժեշտ է նվազագույնը ավելացնել տվյալ տարվա պետական բյուջեի եկամուտների կանխատեսվող աճին համամասնորեն,

43.9.2 նկատի առնելով, որ 2011թ. բազային ֆինանսավորմամբ ծրագրում ընդգրկված գիտաշխատողի մեկ հաստիքի միջին հաշվարկային աշխատավարձը նախատեսվել է բարձրացնել ընդամենը շուրջ 9%-ով (55 000 դրամից մինչև 60 000 դրամ), ինչպես նաև այն, որ գիտական աստիճանների համար տրվող հավելումները (ստատուսային վճարները) մնացել են նույն չափի (գիտության դոկտորների համար 20 000 դրամ, իսկ թեկնածուների համար 10 000 դրամ), հարկ է գիտաշխատողների միջին հաշվարկային աշխատավարձն ու նշված հավելումները ևս բարձրացնել առնվազն 30%-ով և ստատուսային վճարները չհարկել,

43.9.3 հաշվի առնելով գիտաշխատողների սոցիալ-տնտեսական վիճակի բարելավման վերաբերյալ հայտարարաված քաղաքականությունը, առաջարկվում է կենսաթոշակի իրավունք ունեցող գիտնականների (գիտական կոչում ունեցողների) կենսաթոշակից զատ հավելում ստանալու ՙԳիտական և գիտատեխնիկական գործունեության մասին՚ օրենքով վերապահված իրավունքի իրականացման համար սահմանել այդպիսի հավելավճար’ գիտության դոկտորների համար նվազագույն աշխատավարձի չափով, իսկ թեկնածուների համար’ դրա 50%-ի չափով,

43.10 Մշակութային ոլորտում անհրաժեշտ է մշակել մշակույթի զարգացման միասնական ռազմավարություն և տարեցտարի ավելացնել մշակույթի ասպարեզի բյուջետային ֆինանսավորումն ու իրականացնել մշակույթի ասպարեզի կառավարման կազմակերպական մեխանիզմների բարեփոխում: Այդ բարեփոխումները պետք է ուղղված լինեն քաղաքացիների կողմից մշակութային արժեքներին հաղորդակցվելու իրական մատչելիության և մշակութային կյանքին քաղաքացիների անմիջական մասնակցության ապահովմանը:

ՀՅԴ պատգամավորական խմբակցություն

[1] Ընդհանրապես մակրոտնտեսական կայունությունը տարողունակ հասկացություն է և որպես կանոն այն արտահայտվում է մակրոտնտեսական հիմնական ցուցանիշներում, ինչպիսիք են’ Համախառը ներքին արդյունքի աճը (ՀՆԱ), գների մակարդակի կայունությունը, լրիվ կամ դրան ձգտող զբաղվածությունը, նախընտրելի վճարային հաշվեկշիռը և այլն:

[2] 2011թ. արտաքին պետական պարտքը, ըստ կառավարության կանխատեսման կազմելու է մոտ 4 մլրդ. ԱՄՆ դոլար, կամ մեկ անձին բաժին է ընկնում 1200 ԱՄՆ դոլարից ավելի արտաքին պարտքի բեռ, իսկ արտաքին պարտքի սպասարկման համար 2011թ. ծախսվելու է շուրջ 119 մլն. ԱՄՆ դոլար պետական միջոցներ (մեկ անձի հաշվով’ մոտ 40 ԱՄՆ դոլար):

[3] Մրցունակության 12 ցուցիչների շարքում ամենամեծ հետընթացը գրանցվել է մակրոտնտեսական կայունության (նախորդ տարվա 53-րդ տեղի փոխարեն ներկայումս զբաղեցնում է 99-րդ տեղը) ոլորտում: Նախորդ տարվա համեմատ նահանջ է արձանագրվել նաև ֆինանսական շուկայի զարգացածության (նախորդ տարվա 97-րդ տեղի փոխարեն’ 110-րդ տեղը), ենթակառույցների զարգացման (նախորդ տարվա 81-րդ տեղի փոխարեն’ 90-րդ տեղը), շուկայի չափի (նախորդ տարվա 109-րդ տեղի փոխարեն’ 116-րդ տեղը) և տեխնոլոգիական պատրաստվածության (նախորդ տարվա 105-րդ տեղի փոխարեն’ 108-րդ տեղը) ոլորտներում: Ընդ որում, Ադրբեջանը մրցունակության ցուցանիշով զբաղեցնում է 57-րդ տեղը’ աշխարհի 139 երկրների թվում և նախորդ տարվա համեմատ 6 մակարդակով հետընթաց է արձանագրել, իսկ Վրաստանը զբաղեցնում է 93-րդ տեղը և նախորդ տարվա համեմատ գրանցել է 3 մակարդակով հետընթաց: Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի երկրներից միայն Բոսնիա-Հերցեգովինան է իր 102-րդ տեղով զիջում Հայաստանին, իսկ նախկին ԽՍՀՄ երկրներից’ Տաջիկստանն ու Ղրղզստանը:

[4] Բիզնեսի վարման դյուրինության ընդհանուր վարկանիշի սանդղակում Հայաստանը նախորդ տարվա համեմատ նահանջել է 4 աստիճանով: Ընդ որում, բիզնես սկսելու ցուցիչով նախորդ տարվա համեմատ վարկանիշը նվազել է 2 աստիճանով, շինարարության թույլտվություն ստանալու ցուցիչով’ 6 աստիճանով, սեփականության գրանցման ցուցիչով’ 1-ով, վարկավորման ցուցիչով’ 2-ով, ներդրողների պաշտպանության ցուցիչով’ 2-ով, հարկման ցուցիչով’ 2-ով, պայմանագրերի պարտադիր կատարման ցուցիչով’ 1-ով, բիզնեսի դադարեցման ցուցիչով’ 5-ով: Դրական զարգացում է արձանագրվում միայն միջազգային առևտրի ցուցիչում’ միանգամից 21 աստիճան (նախորդ տարվա 103-րդ տեղից առաջանալով 82-րդ տեղը): Ընդ որում, այս ցուցիչի ենթացուցիչների բաժնում արտահանման ծախսի մեծությամբ Հայաստանի ցուցանիշը գրեթե հավասար է հարավային եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի երկրների միջին ցուցանիշներին, այն դեպքում, երբ արտահանման և ներմուծման համար անհրաժեշտ փաստաթղթերի քանակի և ծախսվող ժամանակի ենթացուցիչները մինչև 2 անգամով ավելի դրական արդյունք են արձանագրել’ ապահովելով արտահանման և ներմուծման առավել դյուրացում: Թեև 48-րդ տեղում հանգրվանած Հայաստանը առաջ է Ադրբեջանից 6 աստիճանով և զիջում է Վրաստանին 36 աստիճանով, սակայն համեմատած նախորդ տարվա հետ Հայաստանը արձանագրել է 4 միավորով հետընթաց’ այն դեպքում, երբ մյուս 2 հարևանները բարելավել են իրենց դիրքերը, յուրաքանչյուրը 1աստիճանով:

[5] 2009 թ. ինդեքսով Հայաստանը ցածր եկամուտ ունեցող աշխարհի 77 երկրների թվում, ինչպես և նախորդ տարի, գրավում է 2-րդ տեղը: Նախորդ տարվա համեմատ վատացել են ՙՄակրոտնտեսական կառավարում՚ և ՙՊարտքի սպասարկման քաղաքականություն՚ չափանիշները: Հարավ-կովկասյան տարածաշրջանի երկրներից ամենաբարձր արդյունքն ունի Վրաստանը, իսկ Ադրբեջանը 10-րդ տեղում է:

[6] Հարկերի վճարում ենթացուցիչի գծով Հայաստանը զբաղեցնում է 159-րդ տեղը’ աշխարհի 183 երկրների թվում և զգալիորեն զիջում է Վրաստանին ու Ադրբեջանին (վերջինս գրանցել է առաջընթաց’ նախորդ տարվա 107-րդ տեղից հասնելով 103-րդ տեղը): Հայաստանում ձեռներեցները կատարում են հարկերի տարեկան 50 վճարում (Վրաստանում և Ադրբեջանում’ 18)’ ծախսելով 581 ժամ (Վրաստանում’ 387, Ադրբեջանում’ 306): Ընդ որում, Հայաստանում ձեռնարկությունների համախառն շահույթի 40.7% և Վրաստանում’15.3% հարկային բեռի (առանց ավելացված արժեքի հարկը հաշվի առնելու) պայմաններում, պետական բյուջեի հարկային մուտքերը 2008թ. համար Հայաստանում, ներառյալ ԱԱՀ-ն կազմել է 17% , Վրաստանում’ 23,8%:

[7]Ըստ Թրանսփերենսի ինտերնեյշնլ կազմակերպության կոռուպցիայի ընկալման 2010թ. ինդեքսի, Հայաստանի պետական հատվածում կոռուպցիայի ընկալումը գնահատվել է ՙ2.6՚’ նախորդ տարվա ՙ2.7՚ միավորի դիմաց, ինչը նշանակում է, որ կոռուպցիայի մակարդակը Հայաստանում բարձրացել է: Այս գնահատմամբ Հայաստանը աշխարհի 178 երկրների թվում կիսում է 123-ից 126-րդ տեղերը’ Էրիթրեայի, Մադագասկարի և Նիգերի հետ’ զգալիորեն հետ մնալով Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի բոլոր երկրներից, ինչպես նաև նախկին ԽՍՀՄ երկրներից Մերձբալթյան երկրներին, Վրաստանին, Ղազախստանին և Մոլդովային:

[8] Ընդ որում, այսպիսի հաստատումներ (2%-ի չափով) եղել են նաև 2010թ. բյուջեին կից ներկայացված ուղերձում, որի վերաբերյալ Հ.Յ.Դ. պատգամավորական խմբակցությունը դեռևս 2009թ. դեկտեմբերի 10-ին հրապարակված իր տեսակետում նշել էր, որ :

[9] ՀՀ ԱԺ-ում քաղաքական մեծամասնություն կազմող Հանրապետական կուսակցության նախընտրական ծրագրում նախատեսված է, որ 2007-2012թ. ՀՆԱ-ն աճելու է առնվազը 5,314 մլրդ դրամ, արտահանումը աճելու է 2 անգամ’ 3 մլրդ ԱՄՆ դոլ. ավելի, աշխատավրձերը’ 2 անգամ կամ միջին աշխատավարձը շուրջ 125000 դրամ, նպաստները’ ոչ պակաս 38500 դրամից, աղքատության մակարդակը’ ոչ ավել 17.6%-ից:

[10] Ընդհանրապես, Հայաստանի առողջապահական համակարգի առկա իրավիճակը բնութագրվում է հետևյալ առանձնահատկություններով. 1. դժվարություններ են առաջանում հստակ քաղաքականություն ձևավորելու համար, որովհետև քաղաքական, տնտեսական և հասարակական կյանքում տեղի են ունենում դինամիկ գործընթացներ: Կարևորագույն քաղաքական խնդիրը հասարակական արժեքային համակարգի ձևավորումն է, որտեղ իր ուրույն դերն ունի առողջապահությունը: Սոցիալ-տնտեսական վիճակը և քաղաքական գործընթացները իրենց ազդեցությունն են թողնում քաղաքականության նպատակների և դրանց հասնելու որդեգրած ռազմավարությունների վրա և անհրաժեշտություն է առաջանում շարունակական վերլուծության ու մշտադիտարկման: 2. Չկա ՀՀ բնակչության առողջության պահպանման միասնական քաղաքականություն, որը պետք է հռչակեր առողջապահության բնագավառի պետական քաղաքականության սկզբունքները, նպատակները, ռազմավարությունները և դրանք իրականացնելու ուղիները: Այն պետք է նաև ներառի ներկայումս հիմնականում ձևակերպված առողջապահության բնագավառի օրենսդրության հիմքերն ու քաղաքականության հետևյալ հիմնարար սկզբունքները. բնակչության առողջությունը որպես հասարակության զարգացման և ազգային անվտանգության գործոն ճանաչելը, առողջապահության բնագավառում’ սոցիալական արդարությունը, բժշկական օգնության և սպասարկման մատչելիությունը և հասանելիությունը, առողջապահության բնագավառի քաղաքականության իրականացմանը բնակչության և հասարակական կազմակերպությունների մասնակցության և միջազգային համագործակցության ապահովումը, պետական կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմինների, պաշտոնատար անձանց, կազմակերպությունների և քաղաքացիների պատասխանատվությունը’ հիվանդությունների կանխարգելման և բնակչության առողջության պահպանման համար: 3. Առողջապահական համակարգը բնութագրվում է գռեհկացված շուկայական հարաբերություններով, մինչդեռ շուկայական տնտեսությունը ընդամենը միջոց է, այլ ոչ նպատակ և առողջապահության համակարգի ապակենտրոնացումը և մրցակցության խթանումը կարող են հանգեցնել բացասական հետևանքների, այն է. բուժօգնության որակի անկման, գների անվերահսկելի աճի, ոչ պաշտոնական վճարումների ծավալների, էթիկայի անկման, տնային տնտեսությունների մեծ ծախսերի և աղքատության: 4. Պետական բյուջեի առողջապահական ծախսերը ՀՆԱ-ի նկատմամբ չեն գերազանցում 2%-ը, որը մնում է բավականին ցածր ցուցանիշ տարածաշրջանում: Առողջապահական ծախսերի հիմնական բեռը ընկնում է բնակչության վրա, ինչը հանգեցնում է ոչ պաշտոնական վճարների մեծ ծավալների և անվերահսկելիության: Առողջապահական ոլորտում վերջին տարիներին իրականացվող բարեփոխումները ուղղված են նաև ընտանեկան բժշկության համակարգի ներդրմանը:

Միայն բարենպաստ շրջակա միջավայրում և բարոյա-հոգեբանական առողջ մթնոլորտում կարելի է խթանել անհատի և հանրության արտադրողական կարողությունները, զարգացնել ստեղծագործական և գիտական միտքը, սերմանել փոխօգնության և համերաշխության վարքագիծ և արդյունքում բարելավել բնակչության առողջության ցուցանիշները:

Ինչ վերաբերում է 2011թ. պետական բյուջեով ոլորտի խնդիրների լուծման համար հատկացված ֆինանսական միջոցներին, հարկ է նախ փաստել, որ համաշխարհային բանկի կողմից իրականացվող ծրագրերի շրջանակներում աջակցություն է ցուցաբերվում միայն գյուղական ամբուլատորիաների վերանորոգմանը’, ժամանակակից սարքավորումներով վերազինմանը: Անհրաժեշտ է նշել, որ Երևանի պոլիկլինիկաները ևս ժամանակակից սարքավորումներով ապահովման խիստ կարիք ունեն, քանզի առկա բժշկական տեխնիկան հիմնականում ֆիզիկապես և բարոյապես մաշվել է, հիմնականում 1980-ական թվականների է: Այդ առումով, 2011թ բյուջեն հաշվի չի առնում լաբորատոր-գործիքային հետազոտությունների գների աճը, ինչը հնարավորություն չի ընձեռնում ժամանակակից անալիզատորների, թեստերի ձեռքբերմանը, լաբորատոր-գործիքային ժամանակակից հետազոտությունների ներդրմանը և վերջիններիս հավաստիության բարձրացմանը: Ինչ վերաբերում է հիվանդանոցային բուժօգնություն ցուցաբերող բժշկական հաստատությունների գործունեությանը, ապա պետական պատվերի շրջանակներում իրականացվող բուժօգնության որակի բարձրացման նպատակով անհրաժեշտ է կատարել մեկ հիվանդի բուժման արժեքի ճշգրիտ հաշվարկում (կապված ախտորոշումից): Նկատի ունենալով պարտադիր ծախսերի’ դեղորայքի, ջեռուցման, էլ. էներգիայի, վառելիքի, աշխատավարձի և այլնի գնաճը, հիվանդանոցային բուժօգնության հատկացումները մեկ դեպքի համար քիչ են հաշվարկված առնվազը եռակի, իսկ որոշ դեպքերում նույնիսկ բարձրացում նախատեսված չէ: Այսինքն առողջապահության բյուջեն կարիք ուներ ավելացման առնվազը 30%-ով:

[11] Այսպիսով արդյունավետության գնահատման չափորոշիչներն ու հնարավորությունները նվազագույնի են հասցվել և գրեթե անկարելի է իրավասու մարմնից մշակութային քաղաքականության հայեցակարգային, ռազմավարական խնդիրներ ակնկալել, քննել այս կամ այն ծրագրի սոցիալական արդյունավետությունը, որքանով է այն մշակութային նպատակային սոցիալական պատվերի վրա հիմնված, որքանով է այն բավարարում հասարակության այս կամ այն շերտին և համահունչ է երկրի ռազմավարական հիմնական ուղղվածությանը: Ի դեպ մշակույթի զարգացման հաստատված միասնական ռազմավարական ծրագիր դեռևս չկա, մինչդեռ ՙՄշակութային օրենսդրության հիմունքների մասին ՀՀ օրենքի համաձայն, մշակույթի զարգացման տարեկան, եռամյա կամ հեռանկարային ծրագրերը կառավարության ներկայացմամբ որպես օրենք պիտի հաստատվել են ՀՀ ԱԺ կողմից:

[12] Հատկանշական է, որ ՄԱԿ բնակչության հիմնադրամի աջակցությամբ Մարդկային զարգացման միջազգային կենտրոնի փորձագետները վերլուծելով 2011 թվականի պետական բյուջեի նախագծի համապատասխանությունը ՀՀ կառավարության 2009թ. հուլիսի 2-ի որոշմամբ հավանություն արժանացած ժողովրդագրական քաղաքականության ռազմավարությանը, արձանագրել են, որ առանձին բացառություններով, պետական բյուջեով նախատեսված հատկացումներն, ընդհանուր առմամբ, համահունչ չեն ռազմավարությունից բխող պահանջներին (www.armenianherald.com):

[13] Իրավաբանական անձի դեպքում միջին կշռված դրամական վարկային տոկոսադրույքը կազմում է 14,1%, ինչը համադրելով ռիսկից զուրկ կարճաժամկետ պետական պարտատոմսերի միջին կշռված եկամտաբերության հետ, տնտեսության ռիսկայնության աստիճանը կկազմի 1,7%: Այլ կերպ ասած. բանկերի կողմից բարձր տոկոսադրույքների սահմանման դեպքում գործ ունենք բանկային համակարգի կողմից ֆինանսական շուկայում ունեցած արտոնյալ վիճակի չարաշահման կամ դրա սպառնալիքի հետ:

[14] ՀՀ Սահմանադրության և ՙԿենտրոնական բանկի մասին՚ ՀՀ օրենքի համաձայն կենտրոնական բանկի հիմնական խնդիրը հայաստանում գների կայունություն ապահովելն է:

[15] Ընդհանրապես բացի ՀՆԱ դեֆլատորից ու ոլորտային ինդեքսներից, գնաճի հաշվարկման ամենատարածված ցուցանիշը սպառողական գների ինդեքսն է (ՍԳԻ): Համաձայն ՍԳԻ հաշվարկման մեթոդաբանության, հիմք ընդունելով Հայաստանի Հանրապետությունում տնային տնտեսությունների կենսամակարդակի ամբողջացված (ընտրանքային) հետազոտության արդյունքները, ինչպես նաև 2005թ. օրացուցային տարվա գնային փոփոխությունները, սպառողական գների ինդեքսի հաշվարկման համար բազիսային տարին համարվել է 2005 թվականը: Հայաստանում ՍԳԻ-ն հաշվարկվում է տարբեր ժամանակահատվածների’ հաշվետու ամիսը բազիսային տարվա, նախորդ ամսվա, նախորդ տարվա դեկտեմբերի, նախորդ տարվա համապատասխան ամսվա, հաշվետու ժամանակաշրջանը նախորդ տարվա համապատասխան ժամանակահատվածի (աճողական կարգով) նկատմամբ: ՀՀ-ում ՍԳԻ-ն հաշվարկելու համար կիրառվում է Լասպեյրեսի բանաձևը:

[16] Տվյալ դեպքում, արտահայտվում է մոնոպոլ վերահսկողության իրավասություններով օժտված մարմնի անարդյունավետ ղեկավարման հետևանքով միջին ծախսերի բարձրացմամբ:

[17] Տարբեր գնահատականներով ստվերային տնտեսությունը կազմում է ՀՆԱ 40-60%:

[18] Այս պնդումը կառուցվում է այն մոտեցմամբ, ըստ որի’ կոալիցիա կազմած քաղաքական 3 ուժերը հրապարակայնորեն չեն հրաժարվել քաղաքական դաշինքի հիմք հանդիսացած 22 առաջնահերթություններից կամ դրանցում որևէ փոփոխություն առայժմ չեն իրականացրել:

[19] Գնահատման համաձայն հանքային ռեսուրսների ռենտային եկամտի համակարգի ներդրման դեպքում’ պետական բյուջեի եկամտային մասը կարող է ավելացվել ևս 70 մլրդ դրամի չափով:

[20] Ստեղծված իրավիճակում նպատակահարմար է նախ ուսումնասիրել տարածքներում արտադրական հզորությունների ծավալները, ինչպես նաև քննարկել չաշխատող ու անարդյունավետ ձեռնարկությունների նկատմամբ հարկային ռեժիմը փոփոխելու հարցը: Օրինակ, կարող է քննարկվել գույքահարկի պրոգրեսիվ սանդղակի ներդրման հարցը’ չաշխատող ձեռնարկությունների դեպքում, առաջին տարվա համար սահմանելով նրանց հիմնական միջոցների և գույքի արժեքի 20%-ի չափով գույքահարկ, երկրորդ տարվա համար’ 60%, իսկ երրորդ տարվա համար’ 100%: Սա հնարավորություն կտա պետությանը ակտիվ դերակատարություն ստանձնել արտադրական հզորությունների առավել արդյունավետ օգտագործման և աշխատատեղերի ստեղծման գործում:

[21] Այս խնդրի լուծման գործում կարևոր ուղղություններից մեկը կորպորատիվ կառավարման համակարգի զարգացումն է, որն Հայաստանում հիմնականում արտահայտվում է բաժնետիրական ընկերությունների կառավարման համակարգերի զարգացման, բաժնետերերի իրավունքների պաշտպանության ապահովման համատեքստում: ՀՅԴ խմբակցության կողմից մշակվել և արդեն իսկ շրջանառության մեջ են դրվել այս խնդիրներից զգալի մասի լուծմանն ուղղված օրենսդրական նախաձեռնություններ:

[22] Ներկայումս Հայաստանի գյուղատնտեսությունը արդյունավետ չէ (կամ արդյունավետ չի զարգանում) և ցածր արտադրողական է: Հողագործությունն իրականացվում է շուրջ 330 հազար գյուղացիական տնտեսությունների կողմից 1-2 հեկտար փոքր հողակտորների վրա: Գյուղատնտեսության մեջ զբաղված է շուրջ 450 հազար մարդ: Գյուղատնտեսության բաժինը ՀՆԱ-ում վերջին տարիներին չի գերազանցում 17%-ը: Թեև ներկայումս Հայաստանում արտադրվող գյուղատնտեսական արտադրանքի ծավալը գերազանցում է 1990թ. մակարդակը, սակայն դա տեղի է ունեցել ոչ թե ճյուղի արտադրողականության աճի հաշվին, այլ դրա էքստենսիվ զարգացման’ աշխատողների թվաքանակի ավելացման հետևանքով: Այս ոլորտում անհրաժեշտ է մշակել ազգային ծրագիր, քանի որ ներկայումս գործող ռազմավարությունը ոչ միայն ամբողջությամբ հաշվի չի առնում աճի ռեսուրսները, այլև ի սկզբանե դանդաղ աճի առաջադրանքներ է պարունակում: Առ այդ, անհրաժեշտ է ներդնել գյուղատնտեսական մթերքների կորստի նվազեցմանն ուղղված պետական աջակցության ամբողջական համակարգ, գյուղացիական տնտեսություններին բաշխվող սերմացուի ընդունման հետ (1:2 հարաբերակցությամբ) պետությունը պետք է հայտարարաված գնով ձեռք բերի այդ տնտեսությունների կողմից ավել արտադրվածը, ներդնել գյուղատնտեսական հողատեսքերի խոշորացման (առանց սեփականության իրավունքի պարտադրված դադարեցման), գյուղատնտեսական կոոպերացիայի ձևավորման պետական խթանող քաղաքականություն, ընդլայնել հողերի որակական հատկությունների բարելավման պետական միջոցառումները, հողերի նպատակային նշանակությունը փոփոխելու ընթացակարգը պարզեցնելու և դյուրացնելու նպատակով օրենսդրորեն ամրագրել համայնքի ղեկավարների ուղղակի մասնակցության և պատասխանատվության պարտավորությունը, հողերի կատեգորիաների վերանայումը կապել նաև ըստ տարածաշրջանների նույն կատեգորիայի հողերի կադաստրային զուտ եկամուտների տարբերակման հետ, կրծողների և այլ վնասատունների դեմ պայքարի մեխանիզմները կատարելագործել, ինչը հնարավորություն կտա այդ աշխատանքները կատարել առավել անվտանգ և մասնագիտական պատշաճ մակարդակով, ներդնել տարաժամկետ վճարմամբ գյուղատնտեսական տեխնիկայի բաշխման աշխատանքների պետական կազմակերպման համակարգ, գործադրել մթերումների պետական կազմակերպման ամբողջական համակարգ, ներդնել գյուղատնտեսական էժան վարկավորման համակարգ, մասնավորապես’ վերականգնել տոկոսադրույքների սուբսիդավորման համակարգը’ դրանից հանելով անհամաչափ պահանջները (օրինակ, երբ պահանջվում է, որ վարկառուն նախորդ 3 տարիների ընթացքում չմարված վարկային պարտավորություն չպետք է ունենա), վերանայել ոռոգման ջրի սակագները, ինչպես նաև կատարելագործել սուբսիդավորման համակարգը’ այն տրամադրելով հողօգտագործողին, կատարելագործել և արժանահավատ դարձնել գյուղատնտեսական ոլորտի վիճակագրությունը:

[23] Մինչև կենսաապահովման նվազագույն բյուջեի մեծություն սահմանելը կարող է օգտագործվել սպառողական նվազագույն զամբյուղի մեծությունը:

[24] Բարեփոխումների օրենսդրական փաթեթը առաջին ընթերցմամբ ընդունվել է ՀՀ ԱԺ կողմից 2010թ. հունիսի 24-ին:

[25] Առողջապահության համակարգերի զարգացման ընթացքի վերլուծությունը փաստում է, որ դրանք ձևավորվել են հետևյալ հիմքերի վրա. պատմական’ բժշկագիտական զարգացման փուլեր և կուտակած փորձ, մշակութային և կենցաղային’ տվյալ ժողովրդի կամ հանրության սովորույթների, հոգևոր զարգացման և կենցաղավարության առանձնահատկություններ, քաղաքական’ քաղաքականության նպատակները, սկզբունքները և գաղափարախոսությունը, տնտեսական’ տնտեսական պոտենցիալը և առողջության խնդիրների լուծմանն ուղղված ծախսերը: Եթե նշյալ հիմքերով կատարենք համեմատական վերլուծություն առկա առողջապահական համակարգերը կարելի է դասակարգել սոցիալական քաղաքականության վրա հիմնված’ պետության կողմից կարգավորման խիստ մեխանիզմներով և ապակենտրոնացված’ շուկայական մեխանիզմներով կարգավորվող համակարգեր: Առողջապահության համար հավաքվող ֆինանսական միջոցները և առողջապահական հաստատությունների ֆինանսավորումը գերազանցապես պետք է կատարվի ապահովագրական եղանակով: Այս դեպքում պետությունը և հասարակությունը այլ մասնակցություն կունենան առողջապահության պահպանման գործում: Նման մոտեցումը կօգնի պետության կողմից երաշխավորված անվճար բժշկական օգնություն մատուցել նաև պետական նպատակային ծրագրերում չընդգրկված և անվճարունակ բնակչության ավելի մեծ հատվածի: Անհրաժեշտ է ներդնել բժշկական ապահովագրության ինչպես պարտադիր, այնպես էլ կամավոր համակարգերը: Պարտադիր բժշկական ապահովագրության համակարգի կայացման համար կարևոր նախապայման է առողջապահության բնագավառում հարկային դաշտի բարելավումը: Որպեսզի խուսափենք տնտեսվարող սուբյեկտների հարկային բեռի աճից, անհրաժեշտ է սահմանել ապահովագրավճարների ընդունելի դրույքաչափեր և նույն չափով պակասեցնել տնտեսվարող սուբյեկտների հարկային տոկոսադրույքները: Այս դեպքում, ճիշտ է, չեն ավելանա պետության ֆինանսական մուտքերը, սակայն կօժանդակվի պարտադիր բժշկական ապահովագրության համակարգի կայացումը: Պարտադիր բժշկական ապահովագրության համակարգում ընդգրկվելու առումով բնակչության առանձին խմբերի համար պետք է կիրառվեն տարբերակված մոտեցումներ: Սկզբնական շրջանում բոլոր այդ խմբերի համար որպես ապահովադիր հանդես կգան կամ պետությունը, կամ գործատուն: Հետագայում, դրույքաչափերի բարձրացման հետ, իրենց մասնակցությունը կունենան նաև քաղաքացիների որոշակի խմբեր: Պարտադիր բժշկական ապահովագրությունը կիրականացնի պետական առողջապահական գործակալության բազայի հիման վրա ստեղծված հիմնադրամը:

Հաշվի առնելով Հայաստանի եվրոինտեգրման միտումները, հարկ է նշել, որ Եվրամիության երկրների մեծ մասում գործում են սոցիալական արդարության և համերաշխության սկզբունքների վրա հիմնված, պետության կողմից կարգավորվող համակարգեր, որոնք ապահովում են ֆիզիկական և տնտեսական մատչելիություն և բնակչության առողջության ցուցանիշների շարունակական բարելավում: Որպես կանոն այդ համակարգերի ծախսերը կանխատեսելի են և կատարվում են հիմնականում պետության կամ ապոհավագրական հիմնադրամների կողմից և մասնավոր վճարումների միջին մակարդակը ընդհանուր ծախսերի մեջ կազմում է ընդամենը 15%:

2001թ. ՙThe commonwelth Fund՚ ամերիկյան կազմակերպությունը իրականացրեց ԱՄՆ առողջապահության համակարգի հետազոտություն և հեղինակների’ Կ. Դեյվիսի և Ս. Շոենբաումի հիմնական եզրակացությունը հետևյալն էր. ՙԱնցած տասնամյակի ընթացքում քարոզված առողջապահության ազատ մրցակցության քաղաքականությունը չհանգեցրեց բժշկական սպասարկման բարելավման, ծառայությունների սակագների նվազեցման և ապացուցեց պետական կարգավորումից ամբողջովին ինքնավար բժշկության անցնելու կործանարար մոտեցումը՚: Այս եզրեկացությունը բնորոշ է մի շարք երկրների համար, որոնք հասել են սուպերմասնագիտացված և տեխնոլոգիապես զարգացած բժշկության, սակայն չեն կարողացել ապահովել մատչելիություն բնակչության բոլոր շերտերի համար:

[26] Եթե հաշվի առնենք, որ պետական բյուջեի նախագծով 2011թ. պետական բյուջեից գիտության բնագավառի ծախսերի առաջնահերթությունների շարքում նշված են’ գիտության ոլորտի պետական կառավարման արդյունավետ համակարգի ձևավորումը, գիտական կազմակերպությունների գործունեության արդյունավետության բարձրացումը, գիտական ներուժի վերարտադրությունը և երիտասարդացումը և այլն, ապա նշված առաջնահերթությունները չեն համապատասխանում մի կողմից’ գիտության ոլորտի պետական ֆինանսավորման չափերին և տարեց-տարի աճի ոչ բավարար տեմպերին, իսկ մյուս կողմից էլ’ այդ նույն ֆինանսավորման համամասնություններին: Մասնավորապես’ ոլորտի ծախսերը 2011թ. համար նախատեսվում են ընդամենը 9,4 մլրդ. դրամ: Ակնհայտ է, որ ֆինանսավորման այս չափը չի կարող բավարարել դրված նպատակների և առաջնահերթությունների ամբողջական և արդյունավետ ապահովմանը’ հաշվի առնելով նաև զարգացած երկրների հետ համեմատած այդ ֆինանսավորման խիստ ցածր տեսակարար կշիռը ՀՆԱ-ում և պետական բյուջեից ընդհանուր ծախսերում: Գիտական կադրերի պատրաստման պետական ծրագրի գծով 2011թ. համար նախատեսված ֆինանսավորումը հարկ է առնվազը թողնել 2010թ. մակարդակին (այն կրճատվել է շուրջ 15%-ով 2010թ.-ի համեմատ (96,8 մլն դրամից մինչև 82,4 մլն դրամ)):