1994թ. հունվարն էր: ԼՂՀ բանակի հետախուզության ձեռք բերած տվյալների համաձայն` հակառակորդի հրամանատարությունը 1993թ. աշնանը հարավային ճակատում կրած պարտությունից հետո մարտական մեծ ուժեր է կենտրոնացնում արցախյան ռազմաճակատի բոլոր ուղղություններում, այդ թվում նաև` Աղջաբեդի և Ժդանովսկի շրջաններում, որտեղից նախատեսում էր հզոր հարվածներով ճեղքել Արցախի պաշտպանների դիրքերը հարավային (Հորադիզ քաղաք-կայարան), հարավարևելյան (Ֆիզուլու շրջան, Հորադիզից հյուսիս-արևելք՝ դեպի Շուքյուրբեյլի-Ալխանլի հատվածը) ու արևելյան (Մարտունու շրջանի հարակից ուղղությունը) ճակատներում և գրավելով Մարտունու ու Ֆիզուլու շրջանները՝ դուրս գալ դեպի Հադրութ և Ստեփանակերտ, իսկ հաջողության դեպքում՝ գուցե նաև Զանգեզուր ու Նախիջևան…

Ադրբեջանական հրամանատարությունը հասցնում է քանակական գերակշռություն ստեղծել ռազմաճակատի բոլոր հատվածներում: Զգալի էր նաև ծանր զինատեսակների, հրասայլերի ու զրահամեքենաների գերազանցությունը: Միայն հարավարևելյան ռազմաճակատի ուղղությամբ (Ալխանլիից մինչև Հորադիզ) ադրբեջանական բանակի հրամանատարությունը կենտրոնացնում է երեք հետևակային բրիգադ, որոնց, բացի երեք հրասայլային գումարտակներից, հարձակումների ընթացքում պիտի աջակցեին մեծ քանակությամբ հրանոթներ, հրասանդեր ու «Գրադ» կայանքներ: Հակառակորդի վերոհիշյալ ուժերին հարավարևելյան ճակատում դիմագրավելու էին Հադրութի գնդի երեք գումարտակ և Շուշիի առանձնակի գումարտակը: Ուժերն անհավասար էին:

Ռազմաճակատի պաշտպանության բնագծում Շուշիի առանձնակի գումարտակից ձախ` Ալխանլի գյուղի մոտակայքում, դիրքեր է գրավում Արթուր Աղաբեկյանի գլխավորած գնդի Ռիժիկի (գումարտակները կոչվում են հրամանատարների անունով – Հ.Գ.), իսկ աջ կողմում՝ Վահեի, ապա Վահանի գումարտակները:

Շուշիի առանձնակի գումարտակի պաշտպանական բնագծում հիմնական ուժերը` քանաքեռավանցի Վիտոյի (Վիկտոր Դավթյան) գլխավորած վաշտն ու Շեկյան Էռնեստի կրակային դասակը չորս հիմնական հենակետերում տեղաբաշխված էին հետևյալ դասավորությամբ. 1-ին և 2-րդ հենակետերում դիրքավորվում են արարատցի Խաչիկ Զաքարյանի և քանաքեռավանցի Տիգրան Հարությունյանի, իսկ 3-րդ և 4-րդ հենակետերում՝ Էռնեստի և բուժականցի Մուրադի (Զաքարյան Մուրադ, զոհվել է 1994 թ. փետրվարի 23-ին Ֆիզուլիի ճակատում) գլխավորած դասակները:

2-րդ հենակետի տեղամասում դեպի 1-ին հենակետը նայող խրամատներում (2-րդ հենակետը կիսալուսնաձև տեսք է ունեցել – Հ.Գ.) դիրքավորվել էին թալինցիների դասակի արեգցի Աղասու գլխավորած վեց ազատամարտիկից (կարմրաշենցիներ Գևորգ, Հրաչ, բազմաբերդցի Հարութ, արեգցի Սամվել և թալինցի Ալբերտ) կազմված ջոկատը:

Գումարտակի երկրորդ վաշտից մի դասակ գումարտակի սպայակույտի (շտաբ) պետ Մարգարյան Ռոմիկի (ներկայիս ՀՀ բանակի գնդապետ, Երևանի Շահումյանի շրջանի զինկոմիսար) և նույն վաշտի հրամանատար հրազդանցի Աբոյի (Ալավերդյան Ալբերտ, զոհվել է 1994 թ. հունվարի 10-ին Ֆիզուլիի ճակատում) հրամանատարությամբ կարևոր առաջադրանքով հունվարի սկզբին մեկնում են Շահումյանի հայդուկներին օգնելու: Նույն վաշտի մյուս մասը` Ղազարյան Մուկուչի գլխավորած թալինցիների դասակը, գտնվում էր ռեզերվում: Բացի վերոհիշյալ ուժերից, Պետոյի (Պետրոս Ղևոնդյան) տնօրինության տակ էր Հովիկի (Տիրան Խաչատրյան, ներկայիս ՀՀ բանակի գնդապետ) հրասանդորդների դասակը, պռոշյանցի երիտասարդ ազատամարտիկների ջոկատը, Ափոյան Անդրանիկի գլխավորած հրազդանցիների դասակը և մեկ Տ-72 հրասայլ:

♦♦♦

Շուշիի առանձնակի գումարտակը ուներ որոշակի առանձնահատկություններ:

Նախ` գումարտակը Հայաստանի տարբեր շրջանների ազատամարտիկներից բացառապես կամավորական սկզբունքով կազմված միակ զորամասն է:

Երկրորդ` գումարտակի հիմնական միջուկը կազմում են մարտական հարուստ կենսագրություն ունեցող նվիրյալ ազատամարտիկներ, որոնք Արցախի ազատագրական պայքարի առաջին իսկ օրից գտնվելով մարտադաշտում՝ արդեն բազմիցս ապացուցել էին «կյանքի գնով…» հայրենիքին ծառայելու իրենց սրբազան երդման անհողդողդությունն ու անաղարտությունը:

Երրորդ` գումարտակի հրամանատարական կազմի, ինչպես նաև անձնակազմի ճնշող մեծամասնությունը ՀՅԴ անդամներ են կամ համակիրներ, այսինքն` բոլորը, առանց բացառության, միևնույն գաղափարի՝ Հայ Դատի, այն է՝ Ազատ, Անկախ և Միացյալ Հայաստանի շուրջ համախմբված երդվյալների կուռ մարտական մի ամբողջություն էին, որոնց խորին համոզմամբ պատմական ներկա ժամանակահատվածում, Պետոյի դիպուկ գնահատմամբ՝ «Արցախը հայ ազգի կյանքի և գոյատևման խնդիր է…»:

Չորրորդ` ազատամարտիկների այդ հրաշալի փաղանգը մարտի էր առաջնորդում Պետոն, որի հրամանատարական բազմաշնորհ կարողությունների, մարդկային անբասիր հատկանիշների նկատմամբ խորին հավատ ու մեծ հարգանք ունի գումարտակի ողջ անձնակազմը:

1994 թ. հունվարի 5-ին ադրբեջանական զորքերը զանգվածային հարձակումներ են ձեռնարկում ռազմաճակատի գրեթե բոլոր ուղղություններում, և գրոհի ենթարկված արցախյան զորամասերն առաջին օրերին հայտնվում են ծանրագույն իրավիճակում:

Արթուր Աղաբեկյանը, անդրադառնալով այդ օրերին ծավալվող մարտական գործողություններին, նշում է. «Մի քանի օր ադրբեջանցիները հարձակումներ էին գործում, կարողացանք հետ շպրտել: Դրանից հետո թուրքերն օգտագործեցին նոր մարտավարություն: Սահմանի մոտով մեր թիկունքն անցավ մի վաշտ: Առավոտյան, մի քանի կռիվներից հետո, պարզվեց, որ թիկունքից ադրբեջանցիներն աշխատում են փակել դեպի Վահանի և Վահեի դիրքերը տանող ճանապարհը: Խուճապ առաջացավ զորքի մեջ: Զորքերը ստիպված նահանջեցին մինչև Շուքյուրբեյլի: Պարսկաստանի սահմանի հատվածը մնացել էր անպաշտպան: Այդ մի քանի կիլոմետրը չէր հսկվում, և թուրքերը հեշտ կարողացան վաշտն անցկացնել մեր թիկունք»:

Հրամանատարի խոսքում կարևորվում է մի ուշագրավ խոստովանություն: Պարզվում է, որ ռազմաճակատի համար սպառնալիք է ստեղծել «անպաշտպան տարածքից» գումարտակների թիկունք անցած ադրբեջանական զորամասը: Ճիշտ և ճիշտ այդ նույն օրը համանման երևույթ է կրկնվել նաև հարավում` Հորադիզի շրջանում: Ռազմաճակատի այդ հատվածում ևս ադրբեջանցիներին հաջողվել է դարձյալ «անպաշտպան տարածքից» Հորադիզը պաշտպանող զորամասի թիկունք անցկացնել իրենց զորավաշտերը, և արդյունքում հայկական զորքերը խուճապի են մատնվել ու առանց որևէ դիմադրության և կրակոցի թշնամուն հանձնել ռազմավարական կարևորագույն նշանակություն ունեցող քաղաք-կայարանը: Շուշիի առանձնակի գումարտակը հայտնվում է օրհասական իրավիճակում: Ադրբեջանցիները, հսկայական ռազմական ուժ կենտրոնացնելով և օգտվելով գումարտակների նահանջից, կարող էին արդեն հեշտությամբ առաջանալ բաց տարածքով և աջ թևից շրջանցելով գումարտակի պաշտպանական հենակետերը` վերցնել շրջափակման մեջ:

Քանի որ արդեն ռազմաճակատի գրեթե բոլոր ուժերն են բռնում նահանջի ուղին, ուստի հրամանատարական կենտրոնում այն կարծիքն է տիրում, թե անխուսափելիորեն նույն ճակատագիրն է բաժին ընկել նաև Շուշիի գումարտակին: Եվ կարելի է հասկանալ ռազմաճակատի հրամանատարի անկեղծ ուրախությունն ու զարմանքը, երբ Պետոն ռադիոկապով հայտնում է. «Թեկուզ քրտինք էլ թափենք, թեկուզ արյուն էլ թափենք, միևնույն է, ես մեր դիրքերը կպահեմ, բայց ձեր մասին մտածեք: Եթե ադրբեջանցիներն այդպես շարժվեն, ապա կգան ու կհասնեն Հադրութ»:

Պաշտպանական երկրորդ դիրքեր գոյություն չունեին, ի՞նչ ճակատագրի կարժանանային ռազմաճակատի ուժերը, և ինչպիսի՞ ընթացք կունենային մարտադաշտում ծավալվող իրադարձությունները, եթե Շուշիի գումարտակը շրջափակման սպառնալիքից խուսափելու նպատակով իր հարևանների նման նույնպես փորձեր նահանջել: Վրա է հասնում այն ճակատագրական պահը, երբ գումարտակը առաջնորդող Պետոն իր զինակիցներով պիտի կատարեր, հիրավի, պատմական նշանակություն ունեցող քայլ: Այժմ արդեն մեծապես նրա գլխավորած զորավաշտերի հաստատակամությունից ու դիմադրողական կարողությունից էր կախված ռազմաճակատում ծավալվող մարտական գործողությունների ճակատագիրը: Պետոն տրամադրվում է մինչև վերջին փամփուշտը դիրքերը պահել ու թշնամու գրոհներին ջախջախիչ հակահարված տալ: Նույն ոգով ու հաստատակամությամբ էին համակված գումարտակի բոլոր մարտիկները, որոնք անվերապահորեն հավատում էին իրենց հրամանատարին, նրա ընդունած վճիռների ճշմարտացիությանը:

♦♦♦

Հունվարի 5-ի առավոտյան, երբ լույսը դեռ չէր բացվել, ադրբեջանցիների հետևակը հրասայլերի աջակցությամբ գրոհում է Պետոյի գումարտակի դիրքերը՝ 3-րդ և 4-րդ հենակետերի ուղղությամբ: Քանի որ աջ թևն արդեն լրիվ բաց էր, ուստի ադրբեջանցի հրամանատարությունը ձգտում է մեծաքանակ ուժերի հարվածներով հաղթահարել պաշտպանության այդ հատվածում դիրքավորված բուժականցի Մուրադի գլխավորած մարտիկների ու Էռնեստի կրակային դասակի դիմադրությունը և շարժվելով ռազմաճակատի խորքը՝ ղարաբաղյան ուժերի նկատմամբ ձեռք բերել դիրքային վճռական առավելություն: Հապաղելու ժամանակ այլևս չկար: Անհրաժեշտ էր եղած ուժերով փակել աջ կողմում առաջացած ճեղքվածքը և արագ տեղաշարժերով ու անսպասելի հարվածներով խափանել ադրբեջանցիների` գումարտակը շրջափակելու փորձերը: Պետոյի հրամանով ռեզերվում գտնվող ուժերը՝ Մուկուչի, Անդոյի դասակներն ու Հովիկի գլխավորած պռոշյանցիների և հրասանդորդների միացյալ ջոկատն արագորեն շարժվում են գումարտակի աջ թեւը՝ դիմագրավելու առաջացող թշնամուն:

Երեսուն զինվորներով հրասայլը մեծ արագությամբ սլանում է օգնության: Թալինցիների դասակը պետք է անցներ ավելի քան յոթ կիլոմետր և պահեստային ուժերի համագործակցությամբ դիրքեր գրավեր արդեն նահանջի ուղին բռնած Վահեի գումարտակի պաշտպանական բնագծում:

Գումարտակի հրամանատար Վահան Բադաթյանի պատմածից պարզվում է, որ հակառակորդի պաշտպանական հենակետերի վրա եւ ճակատից և հատկապես թիկունքից միաժամանակյա հարվածներն իրենց համար կատարյալ անակնկալ են եղել: Հայտնվելով պաշարման մեջ` գումարտակն ստիպված նահանջել է մոտավորապես ութ կիլոմետր և անընդմեջ կռիվներ մղելով՝ ճեղքել իրենց թիկունք անցած թշնամու զորաջոկատների շղթան ու դժվարությամբ դուրս եկել շրջափակումից՝ դիրքեր գրավելով Ֆիզուլիի շրջանի Շուքյուրբեյլի գյուղի մոտակայքում:

Փաստորեն, ստեղծված իրավիճակում, նաև Վահանի զորավաշտերի նահանջից հետո, Պետոյի գումարտակը հարկադրված արդեն պիտի զբաղեցներ քառապատիկ ավելի մեծ տարածք, որի հուսալի պաշտպանության համար գումարտակի ունեցած սահմանափակ ուժերն ու միջոցները բացարձակ անբավարար էին: Ուրիշ ելք չկար:

Վաշտի հրամանատար Վիտոյի ուղեկցությամբ Պետոն գալիս է գումարտակի աջ թևը և տեղում մեկ անգամ ևս քննարկելով ստեղծված կացությունը՝ վճռում է կազմակերպել շրջանաձև պաշտպանություն և դիմադրել մինչև օգնական ուժերի տեղ հասնելը: Քանի որ 3-րդ և 4-րդ հենակետերը բավական առաջ էին ընկած, և գործնականում գրեթե անհնար էր իրականացնել դրանց պաշտպանությունը, ուստի Պետոն հրամայում է այդ հենակետերում դիրքավորված ջոկատներին մի փոքր հետ քաշվել և քառասունհինգ աստիճանով շրջվելով դեպի աջ կողմի բաց տարածքից առաջացող հակառակորդը՝ Մուկուչի և Հովիկի դասակների համագործակցությամբ կանգնեցնել ադրբեջանցիների առաջխաղացումը: Այդ իրավիճակում շատ կարևոր էր, որ հենակետերի հետքաշումը կազմակերպվեր առանց ավելորդ շտապողականության ու խուճապի: Մեծ հմտությամբ կազմակերպված նահանջը տևում է ընդամենը երկու ժամ:

Այդ գործողության ընթացքում Պետոն մեկ անգամ ևս ուշադրությամբ ուսումնասիրում է տեղանքը և կողմնորոշվելով բարդ իրադրությունում՝ յուրաքանչյուր դասակի հրամանատարի ու հենակետերի պատասխանատուների տալիս է համապատասխան հանձնարարություններ և հրահանգում հրամանատարներին խստորեն պահպանելով հենակետերի կապն ու փոխհամագործակցությունը՝ չկտրվել միմյանցից և երբեք թույլ չտալ ադրբեջանցիներին խցկվելու գումարտակի դասավորության խորքը: Պաշտպանության կայունությունն ապահովելու համար անհրաժեշտ էր մի փոքր դադար, որպեսզի զինվորները կարողանային նոր հենակետերում հուսալի դիրքեր կառուցել:

Նույն օրը ադրբեջանցիները ձեռնարկում են ուժգնությամբ նախադեպը չունեցող լայնածավալ զանգվածային հարձակումներ գումարտակի պաշտպանության ողջ երկայնքով:

«Երեք հրասայլ եկան, – վերհիշում է Էռնեստը, – և մի քանի ՀՄՄ: Ադրբեջանցիները գալիս էին չորս շարք կանգնած: Երևում էր, որ պարապած էին, մի 50 հոգի վազելով պառկում էին, իսկ մնացածները գալիս էին առաջ: Նրանք գալիս էին 4-րդ հենակետի մոտով, որտեղ ես էի և ապարանցի Մուրադը…»:

Նույն իրավիճակն էր տիրում գումարտակի պաշտպանության բոլոր հատվածներում: Ամենուրեք հրասայլեր էին, զրահամեքենաներ ու քառաշարք հարձակվող հարյուրավոր ադրբեջանցի զինվորներ: Պետոն հանգիստ ու սառնարյուն դիտելով թշնամու գրոհող զորաշղթաները և ճշտորեն գնահատելով պահը՝ տալիս է հարվածելու հրամանը:

Կապը բոլոր հենակետերի միջև գործում էր անխափան: Գումարտակի առաջին հենակետից մինչև պաշտպանական նոր բնագծում դիրքավորված զինվորները, իրենց հրամանատարից ոչ պակաս հանգստությամբ ու սառնասրտությամբ, զենքի բոլոր տեսակներից կրակե հեղեղ են տեղում թշնամու գրոհող զորաշարքերի վրա:

Թշնամու հրամանատարությունը, որի շարքերը համալրված էին նաև օտարերկրյա վարձկան զինվորականներով՝ հաշվի չառնելով իրենց սպանված զինվորների մեծաքանակությունը, զենքի սպառնալիքով նորանոր զինավաշտեր էր քշում մարտադաշտ: Հունվարյան կռիվների ժամանակ ադրբեջանցիներն անցնում են մինչ այդ դեռևս չկիրառված նոր մարտավարության: Որպես կանոն, հարձակվելիս գործելով 3-4 զորաշղթաներով՝ հակառակորդի հրամանատարությունը վերջին շղթան համալրում էր պատժիչների խմբերով, որոնց հիմնական խնդիրը նահանջելու կամ խուճապի պահին փախչելու փորձ անողներին գնդակահարելն էր: Նման դաժան միջոցների կենսագործմամբ Ադրբեջանի իշխանությունները ձգտում էին այս անգամ վերջնականապես ծնկի բերել ԼՂՀ պաշտպաններին: Պատահական չէին Հ. Ալիևի խոստումները:

Մահվան սարսափից մթագնած ադրբեջանցի զինվորների գրոհները չթուլացող սաստկությամբ հաջորդում են մեկը մյուսին: Սակայն իզուր էին նրանց ջանքերը: Երկաթյա հաստատակամությամբ պաշտպանվելով, գումարտակը ջախջախիչ հարվածներով հետ է շպրտում իր դիրքերը ճեղքելու փորձ ձեռնարկող ադրբեջանցիների գրոհները:

Հիացմունք է պատճառում, երբ տղաների պատմածների շնորհիվ հաղորդակից ենք դառնում այդ օրերին նրանց բաժին ընկած փորձություններին ու խիզախումներին: Իրոք, ապշեցուցիչ է այն իրողությունը, թե ինչպիսի հրաշքով էին այդ տղաները կարողանում ձմռան խստաշունչ պայմաններում, առանց փոխարինող ուժերի, գիշեր ու ցերեկ, կռվել և մինչև անգամ հաղթել իրենցից բազմաթիվ անգամ գերակշիռ ուժեր ունեցող հակառակորդին: Տղաների միասնական կարծիքով՝ կռիվների հենց առաջին օրը ադրբեջանցիները միայն իրենց գումարտակի դիրքերում թողեցին ավելի քան 300 դիակ:

Մարտական գործողությունները չթուլացող ուժգնությամբ շարունակվում են նաև հաջորդ օրերին: Հաշվի առնելով նախորդ օրվա անհաջողություններն ու իրենց գործողություններում տեղ գտած վրիպումները, հակառակորդի հրամանատարությունը հունվարի 6-ին և 7-ին գործում է կարծես փոքր-ինչ ավելի կազմակերպված և առավել գերակշիռ ուժերով:

Նկատի ունենալով, որ հետագա մարտերում հակառակորդն իրենց դիրքերի ուղղությամբ անխուսափելիորեն օգտագործելու է հրասայլեր ու զրահամեքենաներ և կանխատեսելով հակառակորդի կողմից ձեռնարկվող հարձակման հնարավոր ուղղությունները՝ Պետոն վաղօրոք խնամքով կազմակերպել էր ականապատման աշխատանքները:

«Մենք, – վկայում է Մուկուչը, – երկու օրվա ընթացքում 400 հակահրասայլային ական բերեցինք ու շարեցինք մեր դիրքերի դիմաց, իսկ մեր հարևանների դիրքերում, որտեղ տեր չկար, այդպիսի աշխատանք չկատարվեց: Մենք լրիվ ականներով փակեցինք ու կանգնեցինք»:

Հասկանալով, որ ճակատային գրոհներով անհնարին է խորտակել հայ զինվորների պաշտպանական դիրքերը, ադրբեջանցի հրամանատարությունը փորձում է մարտական ուժերը տեղափոխել հարավ և այնտեղից հարձակումներ ծավալելով՝ աքցանի մեջ վերցնել այդ ուղղությունում մարտնչող ղարաբաղյան ուժերը:

Կիսաշրջափակման մեջ աննահանջ մարտնչող տղաների գլխավոր զենքը թերևս անկոտրում ոգին էր և թշնամու հոծախումբ գրոհները ջախջախելու կամքն ու վճռականությունը: Գումարտակի պաշտպանության բոլոր հենակետերում ընթացող անընդմեջ մարտերի շարքը հիրավի մի կատարյալ հերոսապատում է:

Հիմնական ուժերը տեղափոխելով աջ՝ հակառակորդի հրամանատարությունը փորձում է գումարտակի պաշտպանությունը ճեղքել միաժամանակ երկու ուղղություններից՝ թևից ու ճակատից տեղացող հարվածներով:

Մեծ կարևորություն տալով ռազմաճակատի Շուշիի գումարտակի դիրքերը անպայմանորեն խորտակելու անհրաժեշտությանը՝ հակառակորդի հրամանատարությունը վճռում է չխնայելով ուժերը՝ հարձակումը շարունակել նաև գիշերը: Այդ օրերին տեղացող անձրևախառն ձյունը և ցուրտը անտանելի իրավիճակ են ստեղծում օրեր շարունակ դիրքերում գտնվող զինվորների համար:

Գիշերային մարտերում հարձակվելիս ադրբեջանցիները կիրառում են արցախյան պատերազմում մինչ այդ աննախադեպ մարտավարական ձևեր: Նրանց զինվորները, երկու դասակի կազմով, մոտենում են հենակետին ու միաժամանակ, մոտավորապես 60 նռնականետներից կրակ տեղում գումարտակի պաշտպանական դիրքերին: Ընդ որում, նռնականետորդները զենքերը (ռուսական վերջին՝ «ՌՊ-16» տեսակի նռնականետ, որի հարվածի հեռահարությունը հավասար է 1500 մետրի- Հ.Գ.) օգտագործում էին այնպիսի վարպետությամբ, որ թվում էր, թե կարծես կրակում էին ինքնաձիգներից:

Գիշերային մթության մեջ սուրացող և երբեմն միմյանց բախվող կրակե շապիկով պարուրված տասնյակ նռնակները մի անպատմելի «գեղեցիկ» տեսարան էին ստեղծում:

«Հակառակորդի հարձակումը, – պատմում է Հովիկը, – սկսվում է գիշերը: Մենք երբեք այդպիսի բան չէինք տեսել: Գիշերային մարտ տվեցինք: Մենք առաջին անգամ էինք տեսնում, որ նրանք կարող են այդպիսի արագությամբ ու վարպետությամբ օգտագործել նռնականետները, բայց խուճապի չմատնվեցինք: Դրանք վարձկաններ էին. տղաները լսել էին նրանց խոսակցությունը՝ ադրբեջաներեն, ռուսերեն և մեկ ուրիշ անհասկանալի լեզվով: Նրանց մոտ նռնականետորդների հատուկ դասակներ կային»:

Մարտավարական նման եղանակի կիրառմամբ հակառակորդի հրամանատարությունն առավելապես ձգտում է հոգեբանական գրոհներ ձեռնարկել և տասնյակ նռնականետների մեծադղորդ աղմուկով և դիրքերի վրա տեղացող կրակի հեղեղով սարսափ ու խուճապ առաջացնել հայ զինվորների շարքերում: Սակայն հակառակորդի ձեռնարկած ոչ մի ուժ ու մարտավարության ի զորու չէին ահաբեկելու Պետոյին ու նրա զինվորներին: Գումարտակը պատրաստ էր դիմագրավելու նաև թշնամու հոգեբանական գրոհներին:

Գիշերային կռիվները և հատկապես այդ օրը 2-րդ հենակետում ընթացող մարտը, եղել են դաժան, մեր զինվորների դրսևորած խիզախումներով հագեցած, արժանահիշատակ ու ուսանելի: Նռնականետորդների դասակների աջակցությամբ ձեռնարկվող ադրբեջանցի զինվորների զանգվածային գրոհները փշրվում են՝ հանդիպելով մեր զինվորների երկաթյա պաշտպանությանը: Ամբողջովին խորտակվում է հակառակորդի հրամանատարության կողմից վարձու արհեստավարժ զինվորների միջոցով իրականացվող մարտավարական այս նորամուծությունը: Գիշերային մարտում թշնամին կրում էր իր հերթական պարտությունը: Նույնն էր պատկերը մինչև հունվարի 8-ի առավոտյան:

Այդ օրը ռազմաճակատի հրամանատարությունից Պետոյին հայտնի է դառնում, որ ադրբեջանցիները մեծ ուժեր կենտրոնացնելով՝ կարողացել են թափանցել իր և ձախ հարևանի՝ Ռիժիկի գումարտակի արանքը: Ահավոր սպառնալիք է կախվում գումարտակի վրա: Քանի որ աջ կողմը հենց առաջին օրն էր բաց մնացել, ապա ձախ կողմից ադրբեջանցիների առաջխաղացման դեպքում ողջ գումարտակը անխուսափելիորեն կհայտնվեր շրջապատման մեջ:

… Երբ արդեն վտանգ էր սպասվում, – նշում է Աղաբեկյան Արթուրը, – որ ադրբեջանցին Շուքյուրբեյլի, Սեյդահմեդլի, Կարախանբեյլի գյուղերի ճանապարհով կարող էր մտնել մեր մյուս երեք գումարտակների թիկունքը, և վտանգի տակ դրվեր Ֆիզուլի քաղաքը, որտեղ մենք էինք նստած, հրամանատարության հետ համաձայնեցրի իմ առաջարկությունը, և կազմակերպեցինք Պետոյենց ու մեր մյուս երեք գումարտակների նահանջը»:

Ստանալով Արթուր Աղաբեկյանի համաձայնությունը՝ Պետոն ձեռնամուխ է լինում գումարտակ նահանջը կազմակերպելուն:

Պատերազմական իրավիճակում զորքի նահանջի ճիշտ կազմակերպումն ու նրանց անվտանգությունն ապահովելու վարպետությունը զորամասի հրամանատարության անվիճելի առավելություններից ու կազմակերպչական տաղանդի լավագույն ապացույցներից են: Ականատեսների վկայությամբ, նույնիսկ նահանջելու ընթաքում Շուշիի առանձնակի գումարտակն իր մարտական պահվածքով, կարգապահությամբ ու սառնասրտությամբ հաստատում է իր բարձր կարգն ու վարպետությունը:

Անդրադառնալով հունվարյան կռիվներում Պետոյենց գումարտակի գործունեությանը՝ ռազմաճակատի հրամանատար Արթուր Աղաբեկյանը տալիս է հետևյալ գնահատականը. «Համոզված եմ, որ այդ գումարտակից օրինակ վերցրին մեր ամենաքիչը երկու գումարտակներ: Նրանք օրինակ վերցրին Պետոյենց գումարտակից, թե ինչպես կարելի է կռվել պաշտպանվելիս, թե ինչպես կարելի է հետ շպրտել հակառակորդին առանց խուճապի ու նրանց առաջխաղացումից վախենալու: Այդ օրերին, որպես լավագույն օրինակ, միշտ վկայակոչում էինք այդ գումարտակը»:

Իսկ Հադրութի գումարտակներից մեկի հրամանատար Վահան Բադաթյանը, կարծես ավելի զարգացնելով վերոհիշյալ գնահատականը, նշում է. «Իմ կարծիքով, ովքեր ծանոթ են Պետոյենց գումարտակին, համոզված են, որ իր մարտունակությամբ ու կարգապահությամբ այն գերազանցում է Ղարաբաղի բոլոր գումարտակներին»:

ՀԱՄԼԵՏ ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ
պատմ. գիտ, դոկտոր, պրոֆեսոր

«ՀԱՅ ԶԻՆՎՈՐ»
#50 եւ #51 (915, 916)