Խաղաղասիրությունը քաղաքակրթության նվաճումներից է: Հայ ժողովուրդը, անմասն չլինելով քաղաքակրթական նվաճումներից, մեծագույն հավատ եւ փափագ ունի խաղաղության հաստատման ու պահպանման հարցում: Մենք խաղաղասեր ժողովուրդ ենք, հազարամյակներ շարունակ մասնակցելով պատերազմների շատ քիչ են դեպքերը, երբ մենք ենք այն սկսել: Ընդ որում՝ խաղաղասեր ենք եղել ոչ միայն թույլ եղած ժամանակ, այլև՝ ուժեղ պետականության հանգրվաններում:
Մեր օրերում հաճախ է խոսվում խաղաղության անհրաժեշտության մասին և շեշտվում, որ հայ ժողովուրդը իր արևելյան հարևանի հետ խաղաղություն հաստատելու համար պետք է գին վճարի:
Նախ հետ գնալով ասենք, որ հայ ժողովուրդը բավական թանկ է վճարել երկու համաշխարհային պատերազմների ժամանակ՝ ինչպես պատերազմում ծանրագույն կորուստներ ունենալու, այնպես էլ խաղաղության հաստատման առումներով: Առաջին աշխարհամարտում մենք վճարեցին ցեղասպանությամբ, մեր հայրենիքի մեծագույն մասի կորստով, իսկ ավելի ուշ նաև վերականգնված անկախ պետականության անկմամբ: Երկրորդ աշխարհամարտում նույնպես պատկառելի մարդկային կորուստներ ունեցանք, իսկ ավարտին, հանուն խաղաղության, զրկվեցինք մեր կորսված հայրենիքի մի մասին վերատիրելու հնարավորությունից (Խոսքը ԽՍՀՄ-ի կողմից Արևմտյան Հայաստանի որոշ տարածքներ Թուրքիայից ազատագրելու ծրագրի մասին է, ինչից խորհրդային ղեկավարությունը հրաժարվեց միջուկային պատերազմից զգուշանալու մտահոգությամբ): Ինչպես տեսնում ենք, մեզ խաղաղասիրության դասեր տալ պետք չէ ինչպես արտաքին, այնպես էլ ներքին ճակատներում:
Մենք լավ գիտենք, որ պատերազմը մեծագույն ոճիր է մարդկության հանդեպ: Ցանկացած պատերազմում որևէ կողմի հաղթանակն, ըստ էության, պարտություն է մարդկության համար:
Մենք լավ գիտենք նաև, որ մեծ բանակ պահելու, սպառազինությունը համալրելու և թարմացնելու համար կատարվող ծախսերը կարելի է փոխարինել ընդհանուր բարեկեցության՝ առողջապահության, կրթության, մշակույթի զարգացման մեջ ներդրումներով:
Հայաստանի զարգացումն անհնար է առանց խաղաղության: Սակայն այդ խաղաղությունն իր գինն ունի: Այն պետք է լինի պատվաբեր: Այդուհանդերձ, անդրադառնանք խաղաղության գնի խնդրին, որի մասին մեզ ակնարկում են ինչպես դրսում, այնպես էլ ներսում:
Նախ՝ մեզ առաջարկվող խաղաղությունը պետք է արդար լինի: Արդեն ասվեց, որ պատմությունը, վերջին հարյուր տարվա մեջ, մեզ երկու անգամ անարդար խաղաղություն է պարտադրել:
Հայ ժողովուրդը ստիպված է եղել ընդունելու իրեն պարտադրված անարդար պատերազմի մարտահրավերը: Ընդունել է այն և հաղթել է: Արցախյան պատերազմում մեր ձեռք բերած հաղթանակի համար վճարել ենք բազմաթիվ զրկանքներով՝ մարդկային կորուստներ, որոշ դեպքերում նաև տարածքային կորուստներ, շրջափակում, տնտեսական ճգնաժամ: Այդ զրկանքները հայ ժողովրդի վճարած գինն են հանուն խաղաղության: Մենք արդար ենք մղել անարդար պատերազմը և արժանի ենք արդար խաղաղության:
Եթե իշխանություններին (ցանկացած իշխանության) պարտադրվում է խաղաղության համար գին վճարել, ապա այդ գինը պետք է վճարի հենց ինքը՝ իշխանությունը: Իսկ ո՞րն է լինելու իշխանության վճարելիքը: Այդ գինը հաստատ զիջումներ անելը չէ: Այդ գինը ուժեղ պետություն կառուցելն է: Որպես խաղաղության գին իշխանությունը պետք է ժողովրդավար լինի, արդար կառավարի, հզորացնի երկրի տնտեսությունը, բանակը, հասարակությունը՝ նոր պատերազմից չվախենալու, իսկ հարկ եղած դեպքում կրկին պատվով դուրս գալու համար: Այո՛, սա վճարման ձև է, երբ իշխանությունը իրեն զրկում է նեղ խմբային շահերը սպասարկելու ավանդական դարձած մոլուցքից և նվիրվում է ժողովրդին ու պետությանը: Բայց փոխարենը ոսկե տառերով է գրում իր անունը հայոց պատմության էջերում:
Կա վճարելու մեկ այլ տարբերակ ևս՝ այդ իշխանությունը հեռանում է…
Խաչատուր Ստեփանյան
պատմական գիտությունների դոկտոր
