Ապրիլի 17ի այս օրը, իննիսուն տարի առաջ, Պերլինի փողոցներէն մէկուն վրայ արդարագոյն մահապատիժի ենթարկուեցան, միաժամանակ, Պեհաէտտին Շաքիր ու Ճեմալ Ազմի անունով թուրք պետական ղեկավար երկու պատասխանատուներ, որոնք 1915ին հայ ժողովուրդին դէմ թրքական պետութեան գործադրած ցեղասպանութեան գլխաւոր յղացողներէն, կազմակերպիչներէն եւ գործադրողներէն էին։

Յատկապէս բժիշկ Պեհաէտտին Շաքիր ոչ միայն գլխաւոր պատասխանատուն էր Հայասպանութիւնը պետականօրէն կազմակերպելու եւ գործադրելու նպատակով Իթթիհատի կողմէ կեանքի կոչուած «Յատուկ Կազմակերպութեան», այլեւ՝ մտայղացողն էր հայ նորածինները բնաջնջելու գիտական «ոճիրներուն», որոնց ամէնէն ահաւորը եղաւ բազմահազար հայ մանուկներ Տրապիզոնի բացերը՝ Սեւ Ծով թափելու եւ խեղդամահ սպաննելու ոճրագործութիւնը։
Իսկ Ճեմալ Ազմի, որ Իթթիհատի ղեկավար մարմնի անդամ էր եւ Առաջին Աշխարհամարտի ժամանակ ընդհանուր կուսակալն էր Տրապիզոնի, անձամբ նախաձեռնեց եւ հսկեց Պեհաէտտին Շաքիրի յղացած հայ մանուկներու ծովամոյն բնաջնջման Ոճիրին գործադրութեան։

Դաշնակցական երկու երիտասարդներ՝ Արամ Երկանեան եւ Արշաւիր Շիրակեան միասնաբար գործադրեցին թուրք երկու ջարդարարներուն ահաբեկումը, որ մաս կը կազմէր Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան 9րդ Ընդհանուր ժողովին (գումարուած Երեւան, 1919ին) որոշած «Նեմեսիս» գործողութեանց շարքին։

Դաշնակցութեան որոշումը, առաջին հերթին, հայ ժողովուրդի բիւրաւոր «նահատակներուն կտակն էր», ինչպէս որ հետագային Արշաւիր Շիրակեան ի՛նք պիտի ընդգծէր՝ իր յուշերը հրատարակութեան յանձնելով։

Դաշնակցութեան կայացուցած «Նեմեսիս»ի որոշումը նաեւ քաղաքական քայլ էր, որովհետեւ Առաջին Աշխարհամարտի աւարտին, յաղթական Դաշնակիցներու կողմէ կեանքի կոչուած Պոլսոյ Պատերազմական Ատեանը, Հայոց Ցեղասպանութեան պատասխանատուները դատելով եւ անոնց դէմ մահապատիժի դատավճիռ արձակելով հանդերձ, երբեք քաղաքական կամքը չցուցաբերեց դատավճիռը գործադրելու։ Իսկ յանցապարտները իրենք փախուստ տուին Պոլիսէն, անուն եւ հասցէ փոխելով ու… անհետանալ փորձելով։

Մեծ Եղեռնէն վերապրած հայութիւնը եւ անոր մարտունակ կամքը ներկայացնող Դաշնակցութիւնը չէին կրնար այդպէ՛ս անպատիժ ձգել Հայաստանի հայաթափման եւ հայ ժողովուրդի բնաջնջման ցեղասպանական ոճիրին պատասխանատու թուրք եղեռնագործները։

Յունական դիցաբանութեան Վրէժի չաստուածուհիին անունով կնքուած «Նեմեսիս»ի իրագործման պատասխանատուութիւնը վստահուեցաւ 1896ին Պանք Օթոմանի գրաւման դաշնակցական յանդուգն յեղափոխականներէն Արմէն Գարոյի (Փաստրմաճեան), որ Հայաստանի Հանրապետութեան շրջանին նշանակուած էր Ուաշինկթընի մօտ դեսպան։ Արմէն Գարոյի կողքին «Նեմեսիս»ի ծրագրման, հետախուզական նախապատրաստութեան, ահաբեկիչներու ընտրութեան, երկրէ երկիր ջարդարարներու հետապնդման եւ պատուհասման մեծ գործին ղեկավար մասնակցութիւն ունեցան Շահան Նաթալի, Գրիգոր Մերճանովը եւ Հրաչ Փափազեան (որ թուրք գաղթականներու եւ աքսորեալներու շարքերը թափանցած երիտասարդ իրաւաբան էր այդ ժամանակ, գերազանց կը տիրապետէր թուրքերէնին, Մեհմետ Ալի անունով թրքական ինքնութիւն կեղծած էր եւ դարձած Ճեմալ Ազմիի տղուն՝ Նեճմիի ընկերը…):

«Նեմեսիս»ի առաջին հարուածը չեղաւ Պ. Շաքիրի եւ Ճ. Ազմիի ահաբեկումը։ Ընդհակառակն՝ եղաւ վերջին գործողութիւններէն մէկը, որովհետեւ տարուան մը վրայ երկարած իրերայաջորդ ահաբեկումները սկսած էին Արմէն Գարոյի եւ Դաշնակցութեան վրայ կեդրոնացնել ատենի մեծ պետութեանց յատուկ ծառայութիւններուն հսկողութիւնը եւ հետապնդումը։ Ինչպէս որ «Նիւ Եորք Թայմզ»ի 19 Ապրիլ 1922ի համարով լոյս տեսած ահաբեկման թղթակցութիւնը կþընդգծէ, մեծապետական հետախուզական սպասարկութիւնները արդէն սկսած էին կռահել, որ «Նեմեսիս»ի գործողութիւնները կը վերահսկուին «Մ. Նահանգներէն գործող կեդրոնի մը կողմէ»…

«Նեմեսիս»ի առաջին հարուածը Հայասպանութեան պատասխանատու ջարդարարներուն փաստօրէն տրուեցաւ 15 Մարտ 1921ին, նոյն Պերլինի մէջ, երբ Սողոմոն Թեհլիրեանի ձեռամբ ահաբեկուեցաւ իթ-թիհատական պարագլուխ եւ Եղեռնի օրերուն ներքին գործոց նախարար Թալէաթ փաշան։

17 Ապրիլ 1922ին էր, որ կարգը հասաւ Մեծ եղեռնի «գլխաւոր ճարտարապետ» Պեհաէտտին Շաքիրի եւ Տրապիզոնի հայոց սպանդը անձամբ գլխաւորած կուսակալ Ճեմալ Ազմիի։

«Նեմեսիս»ի 17 Ապրիլ 1922ի գործողութիւնը ամէնէն յանդուգն էր։ Ոչ միայն այն պատճառով, որ միաժամանակ երկու թիրախի դէմ կþուղղուէր՝ երկու ահաբեկիչներու ուղղակի մասնակցութեամբ։ Ոչ միայն այն պատճառով, նաեւ, որ Պեհաէտտին Շաքիր եւ Ճեմալ Ազմի իրենց ընտանիքներու մեծ խումբով բանուկ փողոցէ մը կþանցնէին ահաբեկման գործողութեան պահուն։ Այլեւ ու մանաւանդ այն պատճառով, որ Թալէաթի ահաբեկումէն ետք Պերլինը դժուար ռազմադաշտ դարձած էր ահաբեկչական գործողութեանց համար։

Բայց Արմէն Գարոյի, Շահան Նաթալիի, Գրիգոր Մերճանոֆի, Հրաչ Փափազեանի, Արշաւիր Շիրակեանի, Արամ Երկանեանի եւ գործողութեան մասնակից դաշնակցական միւս գործիչներուն համար անյաղթահարելի բան չկար։

Մահապատիժի որոշումը տրուած էր եւ «Նեմեսիս»ի գործողութեանց շղթային այս օղակն ալ պէտք է իրականացուէր։ Եւ յանդուգն ահաբեկումը գործադրուեցաւ՝ հակառակ խանգարիչ պարագաներու առաջացումին, յատկապէս Արշաւիր Շիրակեանի սայթաքելով գետին իյնալուն, թուրքերու խումբին մէջ գտնուող Թալէաթի այրիին կողմէ գետին ինկած Շիրակեանի ատրճանակը անոր ձեռքէն խլելու ճիգին եւայլն։ Պէտք է կարդալ ե՛ւ Արամ Երկանեանի «Այսպէ՛ս սպաննեցինք», ե՛ւ Արշաւիր Շիրակեանի «Կտակն էր նահատակներուն» յուշերուն համապատասխան հատուածները, խորաչափելու համար տարողութիւնը թէ՛ ահաբեկչական գործողութիւնը յաջողութեամբ պսակած յանդգնութեան, թէ՛ ահաբեկիչները անպարտելի դարձնող արդարադատութեան ներքին կրակին։

Փաստօրէն Արշաւիր Շիրակեան, ըլլալով առաջին կրակողը, Ճեմալ Ազմիին գլխուն մահացու փամփուշտը տեղաւորելէ ետք՝ Պեհաէտտին Շաքիրի այտոսկրին հասցուցած էր ոչ¬մահացու հարուած մը եւ Արամ Երկանեանի արագ միջամտութեան շնորհիւ էր, որ ճիւաղը ստացաւ օրհասական փամփուշտը ու զգետնուեցաւ։
Պեհաէտտին Շաքիր եւ ճեմալ Ազմի տեղւոյն վրայ մահացան։

Զոյգ ահաբեկիչները կրցան, դէպի օդը կրակելով, խուճապի մատնել անցորդները եւ փախուստ տալ ու իրենց հետքը թաքցնել հետապնդողներէն։

Ահա «Այսպէ՛ս Սպաննեցինք» եւ իրագործեցինք Դաշնակցութեան որոշումով թուրք հայասպանները մահապատիժի ենթարկելու «Նեմսիս»ի հատու հարուածը, որ ըստ ամենայնի «Կտակն էր Նահատակներուն», հայ ժողովուրդի մէկուկէս միլիոն անմեղ զոհերուն։

Եւ ո՛ւր ալ գտնուինք եւ ի՛նչ ժամանակներու մէջ ալ ապրինք, հայե՜ր, յիշե՛նք 1922ի Ապրիլ 17ի մեծախորհուրդ Օրը։

Յիշատակի եւ ոգեկոչման այս հակիրճ վկայութիւնը կþարժէ հարստացնել Ապրիլ 17ի ահաբեկումին նուիրուած հայրենի մտաւորական ու «Վան¬Վասպուրական» հայրենակցական միութեան նախագահ Ռոմիկ Յովնանեանի պատումով՝ քաղուած Արշաւիր Շիրակեանի եւ Արամ Երկանեանի յուշերէն։

Ն.

«Այսպէ՛ս սպաննեցինք»…
«Կտակն էր նահատակներուն»

Ռոմիկ Յովնանեան

1922 թուի Փետրուարեան մի ցուրտ օր Արշաւիրը մի քանի ընկերներով Կ. Պոլսից շոգենաւով մեկնում է Կոնստանցա, այնտեղից էլ Վիեննա, որտեղ նրանց էր սպասում Շահան Նաթալին, որը Պատասխանատու մարմինի կողմից նշանակուել էր «Բեռլինեան գործողութեան» ղեկավար:

1922 թ. Փետրուարի 24ին Վրիժառուների խումբը ժամանում է Բեռլին ի կատար ածելու այնտեղ ապաստանած երիտթուրքերի գաղափարախօս, հայերի ցեղասպանութեան գլխաւոր կազմակերպիչներից մէկին Բեհաէդդին Շաքիրին եւ Տրապիզոնի ճիվաղ կուսակալ Ջեմալ Ազմիին մահապատժի ենթարկելու վճիռը: Վրիժառուներին արագօրէն յաջողւում է յայտնաբերել Ջեմալ Ազմիի խանութի եւ բնակարանի տեղը եւ խիստ հսկողութիւն սահմանել նրանց վրայ:

Ազմիի խանութը թուրք մեծամեծների ժամադրավայրն էր, եւ այդ պատճառով վրիժառուները մտադիր էին ներս խուժել եւ մէկ հարուածով ոչնչացնել բոլորին: Հարուածի ազդանշանը պէտք է տար Հրաչ Փափազեանը, որը թափանցել էր Ջեմալ Ազմիի շրջապատ՝ որպէս թուրք ուսանող Մեհմեդ Ալի:
Բեռլին ժամանելու երկրորդ օրը Շահան Նաթալին արգելեց վրիժառուների խմբին երկու շաբաթով երեւալ Ազմիի խանութի ու տան կողմերը: Պատճառն այն էր, որ ԱՄՆ-ում Գերմանիայի դեսպանատնից հեռագիր էր ուղարկուել Բեռլին, որով յայտնւում էր, թէ ահաբեկիչներ են ժամանել Բեռլին՝ սպանելու Շաքիրին եւ Ազմիին: Այս լուրը յայտնել էր Հրաչ Փափազեանը:

Հետապնդումները յայտնաբերեցին, որ Ջեմալ Ազմին ամէն առաւօտ կանոնաւոր կերպով ժամը 9-ին գնում էր խանութ եւ վերադառնում երեկոյեան 6-ին եւ ոչ մի կասկած չէր ցուցաբերում, թէ իրեն հետապնդում են: Դրան հակառակ Բեհաէդդին Շաքիրը զգում էր վտանգը, շատ զգուշաւոր էր եւ տանից դուրս էր գալիս եւ վերադառնում թիկնապահի ուղեկցութեամբ:

Արշաւիրին յաջողւում է մի սենեակ վարձել Ազմիի խանութի շրջակայքում: Պարզւում է, որ այդ տունը պատկանում է ոստիկանութեան բարձրաստիճան սպայի, ինչը հետագայում օգտակար է լինում Բեռլինից անվտանգ հեռանալու համար: Չափելով ոճրագործների տների հեռաւորութիւնները Ազմիի տանից ու խանութից, վրիժառուները գտնում են, որ ահաբեկման ամենայարմար վայրը Ջեմալ Ազմիի տան առաջն է: Տան աջ ու ձախ կողմերից բացուող փողոցները շատ յարմար էին փախուստի համար:

Մարտի 15-ին Բեռլինում ապաստանած թուրք ոճրագործների ամբողջ ոհմակը հաւաքուել էր Թալէաթի տանը, նշելու նրա սպանութեան տարելիցը: Սակայն վրիժառուների խումբը անտեղեակ էր այդ միջոցառումից: Այլապէս Թալէաթի սպանութեան տարելիցը «կը տօնուէր» ըստ արժանաւոյն: Այնտեղ, որտեղ մէկ տարի առաջ փռուել էր Թալէաթի դիակը, կը փռուէր դիակների մի ամբողջ կոյտ: Սակայն պահը բաց էր թողնուած եւ յաջորդ օրը Շահան Նաթալին շանթ ու որոտ տեղաց այն անձի վրայ, որը պատասխանատու էր լուրը ժամանակին յայտնած չլինելու համար՝ սպառնալով նրան հեռացնել Բեռլինից:

Ժամանակն անցնում էր, իսկ գործը՝ ուշանում: Պատասխանատու մարմինը խմբից պահանջեց արագացնել գործը կամ հետ վերադառնալ: Այս վերջին պահանջը ուղղակի անպատուաբեր էր Արշաւիրի եւ Արամի համար: Նրանք Պատասխանատու մարմնից խնդրեցին երկու շաբաթով երկարացնել պայմանաժամը: Վերջինս համաձայնուեց, սակայն որոշակի խիստ պայմաններով: Դրանք հետեւեալն էին. 1) երկու մեծամեծ թուրք ոճրագործներ պէտք է գնդակահարուեն միաժամանակ, որոնցից մէկը անպայման պէտք է լինի Շաքիրը, 2) գործողութիւնը պէտք է կատարուի գիշեր ժամանակ եւ մեր կողմից զոհ չպէտք է լինի: Այս կարգադրութիւնը կրկնւում էր ամէն օր: Շահանը տղաներին յորդորում էր լինել զգոյշ եւ համբերատար: Ապրիլի 8-ի երեկոյեան Արշաւիրը տեսնում է Շաքիրին, որը կնոջ հետ գնում էր Ազմիի տուն: Նա անմիջապէս գնում է «Ռեգինա» հիւրանոց, գտնում Արամին, ապա երկուսով վերադառնում Ազմիի տան մօտ եւ սպասում: Երկու ժամ անց Շաքիրը դուրս է գալիս կնոջ հետ եւ մեկնում: Պահը շատ յարմար էր, սակայն որոշման դէմ գնալ չէր կարելի, եւ Վրիժառուները սրտնեղած վերադառնում են տուն:

Վերջապէս գալիս է 1922 թուի Ապրիլի 17-ի մեռելոցի օրը: Ինչպէս ամէն մի քրիստոնէական քաղաքում, այնպէս էլ Բեռլինում, ամէն մէկը մի փունջ ծաղիկ ձեռքին գնում է գերեզմանատուն իր հանգուցեալների յիշատակը յարգելու: Իսկ վրիժառուների խումբը հաւաքուել էր Շահանի շուրջը՝ լսելով նրա կարգադրութիւնները: Վերջինս դառնալով Արշաւիրին եւ Արամին կէս-լուրջ, կէս-կատակ ասում է, որ գիշերը երազում տեսել է պատարագի արարողութիւն Բեռլինի մէջ՝ յիշատակ մեռելոց եւ յանկարծ լսել հայ եկեղեցու մահերգը՝ «Ի վերին Երուսաղէմ…»: Պատրաստ եղէք, տղաներ, ասել էր նա, պատարագը այսօր պիտի կատարուի:

Այդ օրը թուրքերը հաւաքոյթ ունէին: Նրանք հրաւիրուած էին ճաշկերոյթի Կ. Պոլսի նախկին ոստիկանապետ Ազմի Պէյի տանը: Երեկոյեան տունը արտակարգ լուսաւորուած էր, ինչը ցոյց էր տալիս, որ այնտեղ հիւրեր են հաւաքուել: Պատեհ առիթը ստեղծուած էր, եւ այն այլեւս բաց թողնել չէր կարելի: Վրիժառուները թէ՛ հոգեբանօրէն եւ թէ՛ ֆիզիկապէս պատրաստ էին ի կատար ածելու արդար դատավճիռը: Մնում էր համբերատար հսկել եւ սպասել մինչեւ աւարտուէր թուրքերի հաւաքոյթը: Վերջապէս, երեկոյեան ժամը 11-ին բացուեց Ազմի Պէյի տան դուռը, եւ հիւրերը հրաժեշտ տալով տան տիրոջը, դանդաղ սկսեցին շարժուել Ջեմալ Ազմիի տան ուղղութեամբ: Առջեւից քայլում էր տիկին Թալէաթի հոգածուն՝ Ռուհսի Պէյը (ափսո՜ս, որ նրա անունը չկար ցուցակում), այնուհետեւ Ջեմալի ու Շաքիրի կանայք իրենց երեխաներով, վերջում տիկին Թալէաթը (Հայրիէ), Ջեմալ Ազմին եւ Բեհաէդդին Շաքիրը, որոնց հսկում էր թիկնապահը: Այսպէս քայլերով նրանք հասան Ջեմալ Ազմիի տան մուտքի մօտ: Կտրելով փողոցը՝ Արշաւիրն ու Արամը անցան դիմացի մայթը եւ յայտնուեցին նրանց հետեւում: Մեքենայաբար խաչակնքելով դէմքը եւ «Արամ, իմ հետեւից» ասելով առաջինը խմբի վրայ գրոհեց Արշաւիրը: Նա մի ուժգին հարուածով գետին տապալեց Թալէաթի կնոջը, որը սաստիկ ճիչ արձակեց: Այդ ճիչի վրայ Ջեմալ Ազմին շրջուեց եւ տեսաւ իրեն ուղղուած ատրճանակը: Յաջորդ ակընթարթին լսուեց կրակոց, եւ Ջեմալ Ազմիի անշնչացած մարմինը փռուեց մայթի վրայ: Երկրորդ գնդակը Արշաւիրն ուղղեց Շաքիրի ճակատին, բայց վրիպեց: Գնդակը մխրճուել էր նրա այտի մէջ: Շաքիրը դեռ ոտքի վրայ էր եւ փորձում էր հանել ատրճանակը, բայց այդ պահին թիկնապահին զինաթափած Արամը վրայ հասաւ եւ կրակեց ճիվաղի գլխին:

Գնդակը ծակեց Շաքիրի սեխաձեւ գանգը եւ դուրս եկաւ ճակատից, դաղելով այն ուղեղը, որը մտայղացել էր կազմակերպել հայերի ցեղասպանութիւնը: Վախից բոլորն էլ գետնին էին պառկել, միայն Ռուհսի Պէյն էր ձեռնամարտի բռնուել Արշաւիրի հետ: Արամը երկու գնդակ ուղարկեց նրանց գլխավերեւով: Երկուսն էլ ընկան: Արշաւիրի ձեռքից թռաւ ատրճանակը: Թալէաթի կինը փորձեց բռնել Արշաւիրին, բայց Արամը մաուզերը դէմ տալով նրա կրծքին, սպառնաց կրակել: Եւ միայն յաջորդ ակնթարթին Արշաւիրը ճարպկօրէն վեր ցատկեց եւ «Արամ էլ մարդ չխփես» բացագանչելով անյայտացաւ:

Դրանից յետոյ մի քանի կրակոց էլ գիշերային լամպերի ուղղութեամբ արձակելուց յետոյ բարեյաջող հեռացաւ նաեւ Արամը եւ երկու տաքսի փոխելով վերադարձաւ տուն: Իսկ Արշաւի՞րը… Դէպքից մի քանի րոպէ անց այդ յանդուգն վրիժառուն նորից հետ վերադարձաւ՝ մէկ անգամ էլ տեսնելու իր եւ Արամի սարքած տեսարանը: Երկու հայատեաց ճիւաղների դիակները իրար վրայ ընկած, գետնին իւրատեսակ խաչ էին կազմել: Թուրք կանայք վայնասուն էին բարձրացրել եւ փետում էին իրենց մազերը, իսկ տղամարդիկ բղաւում եւ օգնութիւն էին խնդրում: Նրանց շուրջ հաւաքուած գերմանացիների բազմութիւնը քար կտրած դիտում էր այդ արտասովոր տեսարանը: Պատկերը ցնցող էր եւ տպաւորիչ: Հատուցուած էր հազարաւոր հայ նահատակների արդար վրէժը: Երկու քսաներկուամեայ հայ վրիժառուներ Բեռլինի Ուհլանդ փողոցում կատարեալ մեռելոց էին սարքել թուրքերի համար: «Պատարագը կատարուեց»: Հայ վրիժառուները վերջացրին իրենց գործը: Այժմ սկսւում էր գերմանական ոստիկանութեան գործը: Յաջորդ օրը ոստիկանութիւնը ծանուցելով երկու բարձրաստիճան թուրքերի սպանութեան լուրը՝ մեծ գումար էր խոստանում ահաբեկիչներին գտնողին: Հրամայուած էր խիստ հսկողութեան տակ վերցնել պետական սահմանները:

Դէպքից չորս օր անց Արամն ու Արշաւիրը հանդիպում են Հրաչին: Վերջինս յայտնում է. որ Շաքիրի եւ Ջեմալի յուղարկաւորութիւնը նախատեսում են կատարել մեծ շուքով, որին մասնակցելու են նաեւ Ջեմալ եւ Էնվէր փաշաները: Հրաչի այս լուրը մի նոր մտայղացում է առաջացնում վրիժառուների մօտ. մասնակցել հոգեհանգստեան արարողութեանը եւ «մաքրել հաշիւները» երիտթուրք միւս պարագլուխների հետ:

Սակայն կացութիւնը Բեռլինում դարձել էր վտանգաւոր: Ձերբակալուեցին բեռլինաբնակ մօտ յիսուն հայեր եւ տարուեցին հարցաքննութեան, որին ներկայ էր լինում Թալէաթի այրին: Եւ եթէ նա բարեհաճում էր յայտնել, թէ այդ մէկը չէր, նրան ազատ էին արձակում: Հետաքննութիւնների թափը թուլացաւ, երբ ոստիկանութիւնը ձերբակալեց Արշաւիրին նման մի հայ երիտասարդի (Բերբերեան ազգանունով), որը այդ օրերին Միւնխենից Բեռլին էր գնացել իր ընկեր-բարեկամներին տեսնելու: Թալէաթի այրին տեսնելով նրան բղաւել էր, թէ մէկը սա էր: «Ես չեմ ահաբեկիչը»,- ասել էր Բերբերեանը ոստիկանապետին,- բայց եթէ դուք դա ինձ էք վերագրում, ապա մեծ պատուի էք արժանացնում: Մի քանի ամիս անց նա ազատ արձակուեց: Իսկ իսկական ահաբեկիչները վաղուց հեռացել էին Բեռլինից:

Արշաւիրը կարողացաւ խուսափել հետապնդումից եւ մեկնեց Վիեննա, այնտեղից Կ. Պոլիս վերադառնալու համար: Թւում էր, թէ բոլոր վտանգները մնացել են ետեւում: Սակայն Վառնայում նրան սպասում էր շատ վտանգաւոր անակնկալ: Վառնայի «Բալկան» հիւրանոցի սրճարանում նրան է մօտենում քաղաքացիական հագուստով մի մարդ եւ ներկայանալով որպէս գաղտնի ոստիկան՝ խնդրում է հետեւել իրեն, իբր թէ պահակատուն գնալու եւ որոշ հարցեր պարզելու: Մարդը կասկածելի է թւում, եւ երբ մի քանի հոգի էլ մօտենում ու շրջապատում են իրեն, ապա պարզ է դառնում, որ այդ մարդիկ թուրքեր են եւ եկել են իրեն առեւանգելու: Կացութիւնը շատ լուրջ էր, եւ Արշաւիրը ստիպուած է լինում դիմելու զէնքի օգնութեանը: Ա-րագ կողմնորոշուելով՝ նա հանում է ատրճանակը, հրամայում իրեն շրջապատողներին ձեռքերը վեր բարձրացնել ու չմօտենալ իրեն, հակառակ դէպքում սպառնում է բոլորին «հնձել»… Սրճարանը մէկ ակընթարթ քարացաւ, մարդիկ ապշահար իրեն էին նայում՝ հասկանալու համար թէ ինչ է կատարւում: Ապա Արշաւիրը խնդրում է սրճարանի տիրոջը, որպէսզի շտապ կանչեն ոստիկաններին: Սրճարան ժամանած ոստիկանապետը ստուգելով ձեռքերը վեր պարզած մարդկանց ինքնութիւնը՝ պարզում է, որ նրանք բոլորն էլ թուրքական գաղտնի ոստիկանութեան գործակալներ են, որոնք բնականաբար, արտօնութիւն չունենալով օտար երկրում մարդ ստուգելու եւ կալանելու, մի սուտ քրէական բնոյթի պատմութիւն յօրինելով եւ դրանում Արշաւիրին մեղադրելով, պահանջում են, որպէսզի նրան յանձնեն Կ. Պոլիս տանելու համար: Ոստիկանապետը մի պահ տարակուսում է. յանձնե՞լ, թէ՞ չյանձնել:

Այլ ելք չգտնելով Արշաւիրը ոստիկանապետին յայտնում է, որ ինքը հեղինակն է Հռոմում եւ Բեռլինում կատարուած քաղաքական ահաբեկչութիւնների, անդամ է Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան, որը հայ ժողովրդի ազատութեան համար պայքարում է թուրքական վարչախմբի դէմ այնպէս, ինչպէս բուլղարներն ու մակեդոնացիները: Այս բացատրութիւնը գոհացնում է ոստիկանապետին, եւ նա Արշաւիրին վերցնում է իր պաշտպանութեան տակ: Արշաւիրն այս անգամն էլ յաղթող դուրս եկաւ: Վառնայի հայկական հիւպատոսարանից նոր անձնագիր ստանալով՝ Արշաւիրը վերադառնում է Կ. Պոլիս, որտեղ նրան էին սպասում հարազատներն ու բարեկամները:

1922 թուի Հոկտեմբերին նոր ամուսնացած Արշաւիրը կնոջ՝ Գայանէի հետ մեկնում է հեռաւոր Ամերիկա՝ բնակութիւն հաստատելու եւ նոր կեանք սկսելու համար: Նա հաստատւում է Նիւ Եորքում, հիմնում արեւելեան գորգերի վաճառախանութ, զբաղւում ազատ ձեռներեցութեամբ: Ա. Շիրակեանը մահացաւ 1973 թ. Ապրիլի 12-ին:

Այդ դէպքերից անցել է մօտ 90 տարի: Եւ այժմ էլ հայ ժողովուրդը չի մոռացել իր նուիրեալ զաւակներին եւ փառաբանում է Արշաւիր Շիրակեանին, Սողոմոն Թեհլիրեանին, Արամ Երկանեանին եւ միւսներին, ովքեր ի կատար ածեցին հայ ժողովրդի արդար վճիռը, բարձր պահեցին նրա պատիւն ու արժանապատւութիւնը:

«ԱԶԱՏ ՕՐ»