Հարցազրույց ՀՅԴ խորհրդարանական խմբակցության ղեկավար, ՀՅԴ Բյուրոյի անդամ Վահան Հովհաննիսյանի հետ
– Ինչպե՞ս կբնութագրեիք Հայաստանի ներքաղաքական իրավիճակը:
– Որպես ճահճացումից դուրս գալու փորձեր: Ընդ որում այդ փորձերը ձեռնարկում են թե իշխանամետ ճամբարն ու իշխանությունն ինքը, թե ընդդիմադիր ուժերը: Յուրաքանչյուրը դա անում է իր կարողությունների սահմանում, բնականաբար, տարբեր նպատակներով: Օրինակ, միանգամայն ակնհայտ է, որ իշխանությունները վերջին ժամանակներս սկսել են գիտակցել, որ իրենց իսկ ջանքերով փակուղի մտած երկիրն այլեւս չի կարող այդ փակուղում մնալ: Այդ պատճառով էլ մենք ականատես ենք լինում վարչական նոր լուծումների` նախարարների փոփոխություններ, ոստիկանական բարձրաստիճան պաշտոնյաների ձերբակալություններ, տեսնում ենք, թե ինչպես է նախագահը, թեեւ դեռ ոչ այնքան վճռականորեն, որքան ցանկալի կլիներ, փորձում կառավարությանը ճիշտ ուղու վրա դնել, ինչպես է վարչապետը փորձում ուսումնասիրել ու հասկանալ գյուղատնտեսության խնդիրները:
Ճահճից դուրս գալու փորձեր ձեռնարկում է նաեւ ընդդիմությունը: Այդ նույն տերպետրոսյանական Կոնգրեսը հասկանում է, որ իր բազմաթիվ եւ վճռական համախոհներին ինքը փակուղի է առաջնորդել հեղափոխության մասին մշտական խոստումներով: Իմիջիայլոց` նահանջելու, պահանջները մեղմելու, իշխանությունների հետ խոսելու վեկտորն ու տոնայնությունը փոխելու փորձերի հետեւանքով շատ շատերը հիասթափվել են Կոնգրեսից ու նրա առաջնորդից: Իրավիճակից դուրս գալու փորձեր է անում նաեւ §Ժառանգություն¦ կուսակցությունը` բավականին ոչ ավանդական ձեւով:
Ինչ վերաբերում է մեր կուսակցությանը` մենք հասկացել ենք, որ կտրուկ շարժումներ անել պետք չէ: Մենք խորհրդարանական ընդդիմություն ենք, որն ունի ուժերի կիրառման հստակ ոլորտ, ունի հստակ խնդիրներ, որոնք պետք է լուծի: Մենք լրջագույն հարցադրումներ ենք անում ու տեսնում, որ մեր ջանքերը հաջողությամբ են պսակվում: Օրինակ` գազի սակագների վերաբերյալ մեր նախաձեռնությունը սկզբում դեմ առավ իշխանությունների կատաղի դիմադրությանը, բայց այսօր նրանք արդեն հայտարարում են, որ գազի գինը բնակչության չունեւոր խավի համար կիջնի: Մենք բազմիցս խոսել ենք այն մասին, թե ինչ խայտառակ Ընտրական օրենսգիրք ունենք: Մեզ հետ չէին համաձայնում եւ շարունակում են չհամաձայնել: Բայց արդեն զգացվում է, որ սառույցը կոտրված է` մեր որոշ առաջարկներ սկսել են ճանապարհ հարթել դեպի այն մարդկանց ուղեղները, ովքեր ձայների մեծամասնությամբ են որոշում կայացնում:
– Դուք խոսում եք իշխանությունների վարչական նոր որոշումների մասին: Բայց ինչո՞ւ են նրանք այդ որոշումները միայն այսօր կայացնում, երբ երկիրը, ինչպես դուք նշեցիք, փակուղի է մտել, եւ սոցիալ-տնտեսական դրությունն օրեցօր ավելի է վատանում: Չէ՞ որ ցանկացած իշխանություն իր իսկ շահերից ելնելով` ինքնապահպանման նպատակով, պետք է շահագրգռված լինի սոցիալական խնդիրները ժամանակին լուծել` խուսափելու համար սոցիալական ընդվզումից, որի հավանականության մասին մեր երկրում այսօր շատերն են խոսում:
– Խնդիրն այն է, որ նախորդ երկու նախագահներն անխնա օգտագործել են իրենց ունեցած ռեսուրսները: Տեր-Պետրոսյանի օրոք հասարակությանն անընդհատ ներշնչում էին (ու հիմա էլ են շարունակում նույնկերպ վարվել), որ բոլոր դժվարություններն ու հոգսերը Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության հետեւանք են: Կյանքն իհարկե ապացուցել է, որ այդ պնդումներն անհիմն են: Քոչարյանի կառավարման տարիներին մեկ այլ ռեսուրս էին շահագործում` հարաբերական կայունությունն ու ներդրումների ներհոսքը: Այսօր այդ երկու ռեսուրսներն էլ սպառված են:
Ժողովուրդն արդեն ձանձրացել է այդ ամենի մասին որպես կառավարության բոլոր ձախողումների բացատրություն ու պատճառաբանություն լսելուց` իբր պատերազմի սպառնալիքի պայմաններում հնարավոր չէ ավելի բարեկեցիկ կյանքի հույս ունենալ: Քոչարյանի օրոք ներդրումային ռեսուրսը, այսինքն նույն այդ կայունության ռեսուրսը, այնքան էլ արդյունավետ կերպով չօգտագործվեց, ավելի ճիշտ` վատնվեց: Այդ ներդրումները դեպի որեւէ օգտակար ոլորտ, ենթադրենք` տնտեսության իրական ոլորտ ուղղելու փոխարեն մենք ամբողջ քաղաքը կառուցապատեցինք բազմահարկ շենքերով, որոնցից շատերն այդպես էլ անավարտ մնացին եւ որոնցից ոչ մի օգուտ չկա: Ներկա վարչակազմը բախվում է այն խնդրին, որ պետք է աշխատի` ուզենա, թե չուզենա: Ի՞նչ է տեղի ունեցել իրականում: Մեր անկախության առաջին տասնամյակում մենք վատնեցինք այն, ինչը ժառանագություն էինք ստացել Խորհրդային Միությունից: Երկրորդ տասնամյակում վատնեցինք այն, ինչն ընդհանրապես մեզ չէր պատկանում` միջազգային ֆինանսական կազմակերպությունների ու արտասահմանյան երկրների տրամադրած հսկայական վարկերը: Իսկ հիմա մենք մտնում ենք երրորդ տասնամյակ, երբ այլեւս վատնելու բան չկա, ու պետք է ինքներս աշխատենք: Եվ կառավարությունը կարծես թե գիտակցում է դա: Հենց այդ գիտակցության վրա են հիմնված իշխանությունների` երկիրը ճահճից դուրս բերելու փորձերը: Բայց չեմ կարծում, թե իշխանություններին կհաջողվի այս կազմով, այս թիմով լուծել առկա խնդիրները:
– Հայաստանն այսօր որքանո՞վ է հրապուրիչ արտաքին ներդրումների համար:
– Ներդրումների հարցն ուղիղ կապ ունի քաղաքական հարցերի հետ: ՀՅԴ խմբակցության անդամներն Ընտրական օրենսգրքի խորհրդարանական քննարկումների ժամանակ կառավարությանը հարց ուղղեցին` չե՞ք կարծում, որ Ընտրական օրենսգիրքը եւ դրա հիման վրա իրականացվող ընտրական գործընթացներն ուղղակիորեն կապակցված են տնտեսության հետ: Այսինքն երկրի ժողովրդավարությունը, ընտրությունների թափանցիկությունն ու ազնվությունը եւ որպես արդյունք` իշխանությունների անառարկելի լեգիտիմությունը, մեր տնտեսության զարգացման երաշխիքն են, ինչից էլ հենց երկիրը հրապուրիչ է դառնում նաեւ արտաքին ներդրումների համար: Կառավարությունը, որքան էլ տարօրինակ է, այդ կապը չուզեց նկատել: Բայց այն գոյություն ունի, եւ Հայաստանի այսօրվա քաղաքական իրավիճակը նվազեցնում է մեր երկրի ներդրումային գրավչությունը:
– ՀՅԴ խմբակցության ներկայացրած` Ընտրական օրենսգրքի բարեփոխումների նախագծի արմատական կետերից մեկն այն է, որ խորհրդարանական ընտրություններում անցնենք 100 տոկոսանոց համամասնական համակարգի: Չե՞ք կարծում, որ նույնիսկ այդ համակարգին անցնելու դեպքում ոչ մի երաշխիք չի լինի, որ խորհրդարանում դարձյալ չեն հայտնվի պատահական, օրենսդրական գործունեության ներուժից բացարձակապես զուրկ մարդիկ: Չէ՞ որ նրանք կարող են խորհրդարան թափանցել նաեւ կուսակցական ցուցակներով, ինչի օրինակները եւս մեզ լավ ծանոթ են:
– Երաշխիքներ չկան, բայց զտման որոշակի մեխանիզմներ, իհարկե, կլինեն: Կան կերպարներ, որոնք չեն կարողանա ֆեյսկոնտրոլն անցնել նույնիսկ«ամենաանսկզբունքայինե կուսակցական ցուցակներում: Երբ նման մարդիկ առաջադրվում են որպես մեծամասնականներ, իշխանական կուսակցությունները ձեռքերը տարածած ասում են` ի՞նչ կարող ենք անել, ժողովուրդն է ուզել: Իսկ կուսակցական ցուցակների դեպքում այլեւս չեն կարողանա այդ ամենը բարդել ոմն գանգստերի նկատմամբ ժողովրդի սիրո վրա, ու այդօրինակ էկզոտիկ անձնավորություններին խորհրդարան բերելու համար կուսակցությունն ինքն արդեն անձամբ պատասխանատու կլինի: Սա է հենց մեր առաջարկի ամբողջ իմաստը, ուրիշ երաշխիքներ չկան:
– Նախագահի եւ ՀԱԿ-ի առաջնորդի վերջին ելույթներում շեշտադրումները զգալիորեն փոխվել էին, ինչը շատ վերլուծաբանների ու հասարակ քաղաքացիների առիթ է տվել խոսել իշխանությունների ու ընդդիմադիր ճամբարի արմատական հատվածի միջեւ ինչ-որ գործարքի մասին: Ձե՞ր կարծիքը:
– Ոչինչ բացառել չի կարելի. քաղաքականության մեջ հնարավոր է ցանկացած, նույնիսկ ամենաանհավանական թվացող սխեմա: Ինչ վերաբերում է ՀԱԿ-ի եւ իշխանությունների միջեւ ձեռք բերված որոշակի պայմանավորվածությանը, ապա տվյալ դեպքում կարծում եմ, որ սա ընդամենը մեր ժողովրդի` ծայրահեղ գնահատականներ տալու հակման հետեւանք է: Նման պայմանավորվածություն իմ կարծիքով գոյություն չունի: Բայց կա որոշ շահերի ընդհանրության գիտակցում: Վերջին հաշվով իշխանություններն ու ՀԱԿ-ն ավելի շատ ընդհանուր հարթակներ ունեն, քան ՀՅԴ-ն` իշխանությունների կամ Կոնգրեսի հետ: Նրանք ունեն ընդհանուր հարթակներ, մասնավորապես համանման դիրքորոշումներ` Ղարաբաղի եւ հայ-թուրքական հարաբերությունների հարցերում: Ճիշտ է` դրանք ոչ ամբողջովին են համընկնում, բայց իրար շատ ավելի մոտ են, քան ասենք ՀՅԴ կամ§Ժառանգություն¦ կուսակցության մոտեցումներին: Հարձակողական ճարտասանության ալիքն ըստ երեւույթին անկում է ապրում, քանի որ մոտեցել են իրական ընտրությունները` հենց իրական եւ ոչ թե այն ենթադրական արտահերթ ընտրությունները, որոնց մասին մերկապարանոց հայտարարություններ էր անում ՀԱԿ-ը: Իրական, հերթական ընտրություններն արդեն սարերի հետեւում չեն, իսկ հիստերիկ, ագրեսիվ ճարտասանությունն իր տեղը զիջում է իրատեսությանն ու պրագմատիզմին:
– Իսկ Լեւոն Զուրաբյանի հայտարարությո՞ւնն այն մասին, որ եթե ապրիլի 8-ի հանրահավաքին 200 հազար մարդ հավաքվի` իշխանությունները կփախչեն…
– Դարձյալ ենթադրական մոտեցում է: Ինչպե՞ս են հավաքելու 200 հազար մարդ: Ես մի անգամ կարդում էի Նյու Յորքի, որն ի դեպ 15 միլիոնանոց քաղաք է, ոստիկանական բարձրաստիճան պաշտոնյաներից մեկի հաշվետվությունը: Եվ նա պնդում էր, որ Նյու Յորքում նույնիսկ 10 հազարանոց հանրահավաքը կարող է փոխել երկրի քաղաքական իրադրությունը: Ոչ մեկի համար գաղտնիք չէ, որ մեր իշխանությունները միշտ նվազեցնում են ցուցարարների իրական թիվը` փոխարենը ներկայացնելով ծիծաղաշարժ թվեր, իսկ հանրահավաքի կազմակերպիչներն էլ իրենց հերթին բարձրացնում են այդ թվաքանակը` դարձյալ ծիծաղաշարժ չափերով: Հանրահավաքի համար տասնյակ հազար մարդ հավաքելը հնարավոր է միայն որեւէ հրատապ` օրակարգային հարցի շուրջ, ինչպես օրինակ 2008 թ. Ծիծեռնակաբերդի հանրահավաքում, որը մեր կուսակցությունն էր կազմակերպել` հայ-թուրքական արձանագրությունների կապակցությամբ: Այնտեղ հավաքվել էին նաեւ մարդիկ, ովքեր իրար չէին սիրում, այնտեղ էին նաեւ մեր քաղաքական հակառակորդները, բայց նրանց բոլորին միավորել էր օրակարգային տվյալ խնդիրը: Իսկ եթե հանրահավաքում 200 հազար մարդ հավաքվի` դա կնշանակի, որ մեր երկրում հասունացել է հեղափոխական իրադրությունը: Նման կրիտիկական զանգված մեր երկրում այսօր չկա: Սոցիալական ընդվզման համար կա, բայց հեղափոխության համար` ոչ:
-Հայաստանում պայթյունավտանգ վիճակ է ստեղծվել, հնարավոր է սոցիալական ընդվզում,- մամուլի ասուլիսում վերջերս ասացիք դուք` ավելացնելով, որ հեղափոխություն դժվար թե լինի, քանի որ§հեղափոխական իրադրությունը ենթադրում է հեղափոխական փոփոխություններ ուղեղներում ու ժողովրդի մտածելակերպում, ինչը ես դեռ չեմ տեսնում¦:
– Այո, հեղափոխությունը նախ պետք է կատարվի մեր մտածողության մեջ, մեր ժողովրդի մտածելակերպում: Տեսեք, թե ինչպես դա տեղի ունեցավ Ռուսաստանում: 20-րդ դարի սկզբին այնտեղ պարկեշտ մարդը ոստիկանին ձեռքով չէր բարեւում` այնքան խոր էր իշխանությունների ու ժողովրդի միջեւ անդունդը: Հեղափոխությունն անխուսափելի էր: Հեղափոխության համար անհրաժեշտ է հասարակության վերափոխում: Մեր երկրում հասարակության վերափոխում տեղի ունենում է, բայց ցավոք` հակառակ ուղղությամբ:
– Այսինքն ինչպես բուլգակովյան պրոֆեսոր Պրեոբրաժենսկին էր ասում`§քայքայումը ոչ թե զուգարաններում է, այլ գլուխներո՞ւմ:
– Այո, հենց այդպես էլ կա: Քաղաքացիական հասարակությունը մեր երկրում դեռ չի ձեւավորվել, այդ իմաստով մենք խորագույն հետընթաց ենք ապրում: Իշխանություններն իհարկե մեղավոր են: Այն հասարակության հիման վրա, որը մենք ունեինք 80-ականների վերջին, այսօր կարող էինք ունենալ որակապես նոր, առաջադեմ, ազատամիտ ազգ: Բայց մենք գնացինք այլ ճանապարհով, եւ դրա հետեւանքով էլ այսօր ունենք ոչ թե ազգ, այլ ժողովուրդ, ունենք բնակիչներ, բայց ոչ քաղաքացիներ:
– Այսինքն մենք այնքան էլ պատրաստ չէինք պետականություն ունենալո՞ւն:
– Հասարակությունը պատրաստ էր, բայց ցավոք նա վերնախավ չուներ: Վերջին հարյուրամյակների ընթացքում վերնախավը մեր հասարակության շատ բարակ շերտն էր կազմում: Ազնվականներին ոչնչացրել էին դեռ միջին դարերում: 19-րդ դարում Ռուսական կայսրությունում ձեւավորված հայկական վերնախավը հետո գլխատվեց բոլշեւիկների կողմից: Ճիշտ է` խորհրդային տարիներին առաջացավ նոր վերնախավ, ստեղծվեց նոր մտավորականություն, սակայն չհասցրեց ամրանալ, եւ հենց երկրում դժվարություններ սկսվեցին, ազգի զարգացման պատասխանատվությունն իր վրա վերցնելու փոխարեն փախավ, հեռացավ երկրից: Հասարակությունը հիասթափվեց վերնախավից: Իսկ սուրբ տեղը դատարկ չի մնում, եւ այդ վերնախավի տեղը զբաղեցրին ԿՌԱԶ-ների վարորդները, կոլխոզային չոբանները, որոնց մեզ այսօր բախտ է վիճակված տեսնել մեր երկրի քաղաքական, տնտեսական ու երբեմն էլ մշակութային կյանքի առաջնորդների դերում:
– Հայաստանի եւ Ռուսաստանի հավաքականների ֆուտբոլային խաղից առաջ լրագրողների այն հարցին, թե արդյոք հետեւելու եք խաղին, դուք պատասխանեցիք, որ ձեզ հետաքրքրում է մեկ այլ«Հայաստան-Ռուսաստանե խաղ, որից դուք ոչ մի լավ բան չեք սպասում: Ինչո՞ւ: Եվ ինչպե՞ս կբնութագրեք հայ-ռուսական հարաբերությունների ներկա մակարդակն ու Ռուսաստանում հայկական սփյուռքի դերակատարությունը` մեր երկու երկրների միջպետական հարաբերությունների կառուցման գործում:
– Ես ասացի, որ դեռ դրական տեղաշարժեր չեմ տեսնում: Ռուսաստանի հայկական սփյուռքը ցավոք դադարել է մեր երկրների փոխհարաբերություններում գործոն լինելուց, մինչդեռ ամենամեծաքանակ սփյուռքն է: Մեր համայնքները Ֆրանսիայում, ԱՄՆ-ում, կամ Կանադայում ավելի հեշտ են ինքնակազմակերպվում, քանի որ դրանք ժողովրդավարական երկրներ են, եւ այնտեղ էթնիկական շարժումները չեն հետապնդվում: Շվեդիայում, որտեղ հայերը շատ քիչ են, մենք այնուամենայնիվ ընտրական գործընթացների վրա ազդեցության որոշակի լծակներ ունենք, այդ պատճառով էլ մեզ հաջողվում է այնտեղի խորհրդարանում որոշակի հարցեր լուծել:
Ռուսաստանում«ժողովրդավարական ընտրություններե հասկացությունը դեռ չակերտների մեջ է դրվում, եւ այնտեղ մենք նման լծակներ չունենք: Այդ պատճառով էլ ես հրաշալի հասկանում եմ այն օբյեկտիվ դժվարությունները, որոնց բախվում է ռուսաստանյան սփյուռքը: Այն ոչ միայն ամենաբազմաքանակն է, այլեւ ամենահարուստը, ամենամտավորականը, առաջադեմն ու զարգացածը: Պատճառը միայն այն չէ, որ քանակը որակ է տալիս, այլ այն, որ նրանցից շատերը Ռուսաստան են մեկնել Հայաստանից, որտեղ վերնախավ են եղել: Ես կարծում եմ, որ նրանք պարզապես իրավունք չունեն հայրենիքի հետ իրենց հարաբերությունները կառուցել հուզումնալի, կարոտախտային ելույթներով` պաշտոնական միջոցառումների ժամանակ: Մեր ռուսաստանյան սփյուռքի տնտեսական ներուժը հսկայական է, եւ իհարկե դա արտացոլվում է հայ-ռուսական հարաբերություններում, բայց ոչ բավականաչափ: Մեր սփյուռքը Ռուսաստանում պետք է ինքնակազմակերպվի, երկրորդ` այն չպետք է վախենա Հայաստանի շահերը պաշտպանելուց, քանի որ դրանք վերջին հաշվով հենց իրենց շահերն են: Ինչ վերաբերում է հայ-ռուսական միջպետական հարաբերություններին, ինչպես միշտ, մեր երկրի հանդեպ Ռուսաստանի քաղաքականության հիմքում, իսկ ո՞ւր պիտի գնան առանց մեզ՝ չարչրկված մոտեցումը: Եվ մեր հասարակությունը, մեր դիվանագիտությունը, մեր քաղաքականությունն այդպես էլ ցույց չտվեցին, որ մենք, գնալու տեղ ունենք:
– Մեջբերում եմ ձեր խոսքերը.§Հայաստանը պետք է եւ պարտավոր է Մոսկվայի ու Կարսի պայմանագրերի ոչ իրավազորության հարցն առաջ քաշել թե Թուրքիայի ու Ռուսաստանի, թե համաշխարհային հանրության առջեւ¦: Որքանո՞վ է իրատեսական այդ պայմանագրերն անվավեր ճանաչելը: Դաշնակցության համար տեսանելի՞ են այդ նպատակին հասնելու կոնկրետ մեխանիզմները:
– Նախ` այդ գործընթացը պետք էր սկսել դեռ 1991-ին: Ձեռք բերելով անկախություն` Հայաստանը պետք է իրեն Առաջին հանրապետության իրավահաջորդը հռչակեր` դրանից բխող բոլոր հետեւանքներով ու հիշեր այն փաստը, որ երբ 1921 թ. մարտի 16-ին Մոսկվայում Հայաստանի թիկունքում կնքվեց ռուս-թուրքական պայմանագիրը, Հայաստանում խորհրդային իշխանություն չկար: 1921 թ. մարտի 16-ին Հայաստանում խորհրդային իշխանություն չէր հաստատվել: Այդ պատճառով էլ Հայաստանը ոչ մի պատասխանատվություն չի կրում ոչ Մոսկվայի, ոչ էլ Կարսի պայմանագրի ու հետագա պայմանավորվածությունների համար: Ի՞նչ անել: Այսօր արդեն միանգամայն այլ գործընթացներ են պետք, այլ քայլեր, որոնց ներկա կառավարությունն ունակ չէ: Դրա համար էլ այս հարցն այսօր օրակարգային չէ:
– Եվ վերջին հարցը: Երեւանն արագորեն փոխում է կերպարանքը: Ո՞ր Երեւանն է ձեզ ավելի հարազատ` այսօրվա՞նը, թե 70-ականներինը:
– Իհարկե 70-ականների Երեւանը, ոչ թե որովհետեւ շատ ավելի լավն էր, այլ որովհետեւ ես այն ժամանակ ավելի երիտասարդ էի: Եվ այն ամենը, ինչն այդ տարիներին կարող էր առաջարկել Երեւանը` ինձ համար շատ ավելի մատչելի էր հենց իմ տարիքից ելնելով: Ինձ համար շատ թանկ են իսկական երեւանցիները, այն ժամանակվա Երեւանը: Մեր քաղաքի ճարտարապետական տեսքն իրոք շատ արագ է փոխվում` որոշ դեպքերում դեպի լավը, որոշ դեպքերում`վատը: Շատ նորակառույցներ բավականին հրապուրիչ են, բայց դեռ չեն դարձել Երեւանի օրգանական մասը, քանի որ բնակեցված չեն: Չկա մարդկանց այն խավը, որոնց կարելի է կապել այդ շենքերի հետ: Իհարկե մարդկանց մի փոքր քանակություն կա, որն ապրում է այդ էլիտար շենքերում: Բայց նրանք գրեթե տեսանելի չեն` քաղաքում շրջում են մթնեցրած ապակիներով թանկարժեք ավտոմեքենաներով: Այսինքն քաղաքային բնապատկերի, քաղաքային կոլորիտի, քաղաքային կյանքի մաս այդ մարդիկ չեն դառնում: Բայց ես այսօրվա Երանն էլ եմ շատ սիրում` իր բոլոր թերություններով ու բացասական կողմերով հանդերձ:
Հեղինակ` Միքայել ԲԱՐՍԵՂՅԱՆ
