Հայաստանի Հանրային հեռուստատեսության Զրույց Ստեփան Զաքարյանի «Հետհաղորդման» հյուրն է ՀՅԴ Բյուրոյի ներկայացուցիչ Հրանտ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆԸ:

-2010թ. հունվարի 12-ին ՀՀ Սահմանադրական դատարանը քննության առավ հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման արձանագրություններով Հայաստանի ստանձնած պարտավորությունների` ՀՀ սահմանադրությանը համապատասխանության հարցը: Ինչպե՞ս եք վերաբերվում Սահմանադրական դատարանի վճռին: Հրանտ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ.- Անցած տարվա ապրիլից սկսած՝ հայկական կյանքն ամենաշատը հուզել է հենց այս հարցը, մենք էլ ոչ աննշան այն ուժերից ենք եղել, որ հատուկ տեսակետ ենք ունեցել, սակայն ՙ«զարմանալիորեն» անցած տարվա ապրիլից մինչեւ այսօր, բացառությամբ մեկ պարագայի, մենք հնարավորություն չենք ունեցել ՀՀ հեռուստաալիքներով, որոնք դիտվում են ՀՀ ամբողջ տարածքում եւ արտասահմանում, մեր տեսակետները արտահայտելու, ներկայացնելու, պաշտպանելու համար:

-Ասեմ, որ այսօր նաև համաշխարհային հեռուստատեսությամբ խոսվում է այն մասին, որ ՍԴ-ն արձանագրությունները Սահմանադրությանը ոչ հակասող է ճանաչել: Բայց մոռացվում է, թե ՍԴ-ն ուրիշ ինչ է որոշել: Կարծում եմ, որ ՍԴ-ն շատ կարևոր բաներ էլ է որոշել, որոնք եթե մենք խտացնենք, կստացվի, որ ՍԴ-ն այս արձանագրութունների մեջ ընդունել է երկու պարագա` դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատում Թուրքիայի հետ և սահմանի բացում: Այս պարագայից դուրս ՍԴ-ն մյուս խնդիրները, կարելի է ասել, մերժել է կամ համարել է առանձին պայմանագրերի առարկա:

-Դա, իհարկե, Ձեր մեկնաբանությունն է:

-Ուրիշ ինչպես հասկանալ, եթե ՍԴ-ն ասում է, որ մյուս խնդիրները առանձին պայմանագրերի անհրաժեշտություն ունեն: Առանձին պայմանագիրը նոր խոսակցություն է, նոր բանակցություն է: Ինչպես կդասավորվի՝ Աստված գիտի, համենայն դեպս, մենք հույս ունենք, որ նույն սխալները չեն կրկնվի: Սա ամենակարևոր հարցն է, որ կա. ՍԴ-ն մի քանի կետերի շուրջ հստակ կեցվածք է դրսևորել:

Առաջինը` այս համաձայնությունը, պայմանագիրը երրորդ երկրին չի վերաբերում: Այսինքն՝ ՍԴ-ն անդրադառնում է այն կետին, որ չեն կարող երկու երկիր պայմանագիր կնքել և պայմանավորվել, որ երրորդ երկրի տարածքային ամբողջականություն են ճանաչում, սահմանների անձեռնամխելիությունը և պայմանավորվում են նրանց ներքին հարցերին չխառնվել: ՄԱԿ-ում այդպես է, բայց երկկողմանի հարաբերությունների մեջ նման բան չի լինում: Հստակ է, որ մենք ասում էինք, թե այս կետը վերաբերում է Ադրբեջանին և վերաբերում է Ղարաբաղի հարցին: Եվ սա այն հարցն է, որի մասին մենք միշտ ասել ենք, իսկ մեզ հակադարձում էին, թե նման բան արձանագրությունների մեջ չկա: ՍԴ-ն ասաց` նման բան արձանագրությունների մեջ գոյություն ունի, և դա անընդունելի է:

Երկրորդ` ՍԴ-ն կեցվածք է ճշտում: Արձանագրությունների մեջ կա կետ, որ ասում է. վերահաստատելով միջազգային պայմանագրերը, երկկողմ պայմանավորվածությունները` երկրները ճանաչում են փոխադարձ տարածքային ամբողջականությունը և սահմանները: ՍԴ-ն ասում է, որ Սահմանադրության 6-րդ կետով մենք տեր ենք այն պայմանագրերին, որոնք ստորագրվել ենք անկախության ժամանակ, և, եթե այդպես ենք նկատի ունենում, ապա չկա այնպիսի պայմանագիր, որի վրա հենվելով, վերահաստատելով կամ վերանայելով՝ ճանաչվի Թուրքիայի սահմանը: Այդ կետը ևս մերժվում է ՍԴ-ի կողմից. փաստորեն, չկա Կարսի պայմանագիր Հայաստանի համար, որի վրա հենվելով՝ Հայաստանը կարողանա ճանաչել Թուրքիայի սահմանները, եւ դեռ մի տեղում խոսք է գնում Թուրքիայի սահմանների մասին, այսինքն՝ սահմանը դե յուրե չէ: Երրորդ հարցը պատմաբանների ենթահանձնաժողովի, Ցեղասպանության հարցն է:

Հստակ է, որ ստեղծվում է պատմական կտրվածքով հարցեր քննելու հանձնաժողով, և այն պետք է արխիվներ քննի, այլ էքսպերտներ պետք է մասնակցեն այդ հանձնաժողովի աշխատանքներին: Իսկ ինչ հարցեր պիտի այն քննի: Խոսքը ինչի՞ն էր վերաբերում. այս առումով նույնպես մեզ հակադարձում էին, թե Ցեղասպանության հարցը այդ ենթահանձնաժողովը չի քննելու, ասում էին, որ նման բան գոյություն չունի: Պայմանավորվածություն չկա` սա այլ հարց է: Հիմա ՍԴ-ն ասում է, որ Ցեղասպանության հարցը, ըստ մեր Անկախության հռչակագրի 11-րդ կետի, չի կարող քննության, քննարկման նյութ դառնալ. ըստ էության, սրանով ևս ՍԴ-ն վերացնում է մեկ մտահոգություն: Այս կետը մեզ համար կարևոր է նաև նրանով, որ այս հռչակագրի 11-րդ կետը նաև խոսում է Արևմտյան Հայաստանի մասին, այսինքն՝ մեր պահանջից ավելին է արձանագրվում: Առաջին անգամ է, որ ՀՀ-ն խոսում է Արևմտյան Հայաստանի մասին:

Սա կարևոր հարց է, որ մենք պետք է նկատի ունենանք: Չորրորդ խնդիրը, որ դնում է ՍԴ-ն, և, կարծում եմ, շատ-շատ կարևոր է, հետեւյալն է. ՍԴ-ն ասում է` այս որոշումը բավարար չէ. ՀՀ-ն պարտավոր է իր հետագա քայլերով ստեղծել երաշխիք, որ այս սկզբունքները չեն վտանգվում: Այսինքն՝ ՍԴ-ն դնում է անհարժեշտություն վերապահումներ հայտարարելու: Այսինքն, հայտարարելու, թե ինքն ինչին է դեմ, ինչն ինքն ինչպես է հասկանում հիշյալ արձանագրությունների մեջ: Այս առումով, ես կարծում եմ, ՍԴ-ն արել է հնարավորինը: Իհարկե շատ լավ կլիներ, եթե որոշում կայացվեր, որ արձանագրությունները հակասում են Սահմանադրությանը, բայց նաև հասկանում եմ, որ արվել է հնարավորինը, և այդ իմաստով մենք պետք է դրականորեն գնահատենք ՍԴ-ի որոշումը: Նաեւ հարկավոր է անմիջապես շեշտել, որ մենք ակնկալում ենք, որ ԱԺ-ն, եթե պետք է վավերացնի արձանագրությունները, ապա հստակ վերապահումներով պետք է վավերացնի: Մեր ասածը սա էր, և ես ուրախ եմ, որ մեր մեկ ու կես տարվա պայքարը ինչ-որ կերպով արդյունավորվեց, և փաստորեն հաստատվեց այն, որ մենք ինչ ասում էինք, ճիշտ էինք ասում:

-Պարոն Մարգարյան, այ Դուք ասում եք, որ ՍԴ-ն հաստատեց, որ նախապայմաններ կային: Ես, իհարկե, համաձայն չեմ այն իմաստով, որ եթե այդ նախապայմանները բացահայտ լինեին, ՍԴ-ն հաստատ չէր համարի, որ դրանք չեն հակասում Սահամանադրությանը: Այսինքն՝ իհարկե, արձանագրություններում կան կետեր, որոնք կարող են տարբեր կերպ մեկնաբանվել: Ուզում եմ մեջբերել Թուրքիայի ընդդիմադիր Ժողովրդահանրապետական կուսակցության ղեկավար Դենիս Բայկալին, որը Ձեր ասածի հակառակն է ասում. «Մենք հայերից ունենք հետևյալ պահանջները, որ Կարսի պայմանագիրը վերահաստատվի, որ Ղարաբաղի հարցը կարգավորվի, պահանջում ենք, որ Հայաստանը հրաժարվի Ցեղասպանության ճանաչման քաղաքականությունից»: Արձանագրություններում նման բան չկա, այսինքն՝ ես ինչ եմ ուզում ասել, որ արձանագրություններում, իհարկե, ընդունում եմ, կան կետեր, որոնք կարող ես տարբեր կողմերից նայել, եւ ուրեմն մեկը կարող է իր շահերից ելնելով մեկնաբանել: Տեսեք՝ թուրքերը ասում են, որ արձանագրություններում չկա այն, ինչ Դուք տեսնում եք լրիվ հակառակ տեսանկյունից: Իհարկե, ՍԴ-ն շատ դրական դեր կատարեց այն առումով, որ այս վիճելի հարցերին, որոնք տալիս են տարբեր մեկնաբանությունների հնարավորություն, տվեց պարզաբանում: Քանի որ ՍԴ-ի վճիռը պարտադիր է հայ պաշտոնյաների համար,Դուք չե՞ք ընդունում, որ ՍԴ-ն գծեց սահման, որ հայ պաշտոնյան, որը ներկայացված կլինի այդ ենթահանձնաժողովում, իրավունք չի ունենա Ցեղասպանության լինել-չլինելու հարց քննարկել, այդպես չէ՞: Հիմա ՍԴ-ի վճիռը Ձեզ չի՞ բավարարում:

-Հիմա բացատրեմ, թե ինչ տարբերությամբ եմ ընդունում. արձանագրությունների մեջ կային հոդվածներ, որոնք երկիմաստ էին, և ամեն կողմ կարող էր իր իմաստը դնել, իհարկե, բայց առնվազն երկու կետ կա, որոնք բավականին հստակ էին, եթե ոչ ավելին: Առաջին. այն որ ասում է՝ ճանաչում եմ Թուրքիայի սահմանը:

-ՉԷ՞ որ մենք դա ճանաչել ենք ՄԱԿ-ի անդամ դառնալու ժամանակ:

-Հենց այդքանով էլ թող բավարարվեն, մենք ճանաչել ենք բոլոր երկրների հողային ամբողջականությունը: Չկա անհրաժեշտություն, չկա նման պրակտիկա, երբ երկու երկիր իրար հետ համաձայնություն են կնքում, դիվանագիտական հարաբերություններ են ստեղծում և պարտավոր են միմյանց սահմանները ճանաչել: Պարզ օրինակ եմ բերում, որ շատ հին անցյալ չունի, հենց այս վերջերս, Թուրքիայի և Սիրիայի հարաբերությունները շատ լավացան, նույնիսկ փոխադարձ այցելությունների համար վիզան վերացրին, նոր պայմանագիր ստորագրեցին, բայց չճանաչեցին միմյանց սահմանները, որովհետև Սիրիան Թուրքիայից տարածքային պահանջատիրություն ունի: Այդ ամենը մի կողմ դրեցին, Սիրիան ամեն օր չի պահանջում իր տարածքները, բայց միևնույն ժամանակ պարտավորված չզգաց ճանաչել Թուրքիայի սահմանը, որովհետև խնդիր ունի, հարց ունի: Այս տեսակ օրինակները շատ-շատ են, և այս էր, որ մեզ համար անընդունելի էր: Արձանագրությունների մեջ ինչպե՞ս կարելի է հանգիստ ասել, որ մենք ճանաչում ենք միմյանց սահմանները: Դրա անհրաժեշտությունը չկա, և մեր կողմից դա անելու իրավունքը չունի որեւէ իշխանություն:

Չենք ասում, որ այսօր ՀՀ-ն ի վիճակի է հողային պահանջ ներկայացնել: Չենք գտնում, որ այսօրվա Հայաստանի Հանրապետությունը պետք է Թուրքիայի առաջ նման պահանջ դնի: Բայց դա մի հարց է, որ մեր ժողովրդի իրավունքն է, այսօրվա սերունդը չի կարող դա բավարարել, վաղվա սերունդը կկարողանա:

-Այսօր հասարակության մեջ տարածված է այն տեսակետը, որ ՀՅԴ-ն ընդհանրապես դեմ է սահմանի բացմանը: Այսպիսի տեսակետ կա, որ ՀՅԴ-ն գտնում է, որ մինչև Ցեղասպանության հարցը չընդունվի, հողերը չվերադարձվեն, դուք դեմ եք սահմանները բացելուն:

– Տարբեր առիթներով ես էլ եմ արտահայտվել կամ մեր կուսակցության տարբեր պատասխանատուներ, որ մենք դեմ չենք հարաբերություններին և սահմանի բացմանը: Մենք դեմ ենք նախապայմաններին: Մեր հակառակորդները, մեզ քննադատողները, մեր ընդդիմախոսները ճարահատյալ փորձում են մեզ ներկայացնել իբրև հակաթուրք՝ ասելով՝ որովհետև Դաշնակցությունը հակաթուրք է, ինչ էլ որ լիներ արձանագրությունների մեջ, Դաշնակցությունը չպետք է ընդուներ:
Այդպես չէ, մենք առաջին օրվանից հայտարարել ենք, որ առանց նախապայմանների հարաբերությունների կողմնակից ենք, սահմանների բացմանը
մենք կողմ ենք, սակայն հավատում ենք, որ այդ հարաբերությունները այնպես պետք է դրվեն, այնպես զարգանան, որ Թուրքիան հանգի այն բանին, որ ճանաչի Ցեղասպանությունը: Դա այսօր մեր պահանջը չէ, բայց մենք կարծում ենք, որ մեր հարաբերությունները պետք է վերջապես այդ վերջավորությունը ունենան: Այսօրվա դրությամբ մենք չենք պայմանավորում սահմանի բացումը եւ հարաբերությունների կարգավորումը Ցեղասպանության ճանաչմամբ:

-Այն, ինչ Դուք ասում եք, բազմիցս ասել են ՀՀ նախագահը և արտգործնախարարը, բոլորն էլ ասում են այն, ինչ Դուք եք ասում` առանց նախապայմանների է, արժանապատվությամբ: Էական տարբերություն չեմ տեսնում: Տարբերությունն այն է, որ արձանագրությունների մեջ դուք տեսնում եք նախապայմաններ, իսկ նախագահը, արտգործնախարարը չեն տեսնում: Նախագահն ասում է, որ, իհարկե, կան կետեր, որ Թուրքիան կփորձի ծառայեցնել իր շահերին, մենք էլ պետք է փորձենք պահել մեր շահերը: Տարբերությունը ես տեսնում եմ մի բանում` զուտ արձանագրությունների հարցում, որովհետև այսօր իշխանություն ներկայացնող անձինք էլ են ասում նույնը. որ մենք հետամուտ ենք լինելու Ցեղասպանության ճանաչմանը, և եթե նայենք ՀՀ նախագահի և արտգործնախարարի վերջին ելույթներին, ես կարծում եմ, որ ոչ մի նախագահ նման հաճախականությամբ չի խոսել Ցեղասպանության մասին: Ուրեմն, եթե այդպես նայենք, մենք բոլորով նույն բանն ենք ասում:

-Ես համաձայն եմ, որ մինչև 2 տարի առաջ նույն բանն էինք ասում, բայց անցած մեկ ու կես տարվա ընթացքում այլ ձև ստացավ այս խնդիրը: Նախ՝ որ ասվում է, թե արձանագրություններում այս կամ այն հարցը չկա: Գանք առողջ բանականությանը, այլ ոչ թե սրա-նրա վկայությանը, մեր առողջ բանականությամբ սևը ճերմակի վրա կարդանք ու եզրակացնենք: Ասվում է, որ երկու երկրներ ստեղծում են պատմական կտրվածքում հարցեր քննարկելու ենթահանձնաժողով, նաև տարբեր երկրներից պատմաբաններ, մասնագետներ են ներկա լինելու արխիվները քննելու համար: Հիմա հետաքրքիր է, եթե քննարկվողը Ցեղասպանության հարցը չէ, արխիվները քննում են, որ ի՞նչ ճշտեն, թե, օրինակ, թուրքերը ե՞րբ են հայտնվել Հայկական բարձրավանդակում:
-Ենթադրենք՝ Դուք ճիշտ եք, չնայած, տեսեք, իշանությունը քննարկելու է ոչ թե Ցեղասպանության խնդիրը, այլ հետևանքները վերանայելու և այլն: Տեսեք, նախագահը ասում է, եթե մեկը մի խելոք բան է ասում, իշանությունը պետք է այնքան իմաստուն լինի, որ ընդունի, ենթադրենք՝ իշխանությունը սխալվել էր, ենթադրենք՝ ՍԴ-ն խմբագրեց: Հիմա Դուք բավարարվու՞մ եք ՍԴ-ի որոշմամբ:

-Ես բավարարված կարող եմ ինձ համարել, եթե ՍԴ-ի որոշումը ձևական փաստաթղթի չվերածվի: Ես գիտեմ, որ այդպես չի լինի, գիտեմ, որ ՍԴ-ի որոշումը ՀՀ-ի համար է` քաղաքացիներից մինչև իշխանություններ: Չեմ էլ ուզում հավատալ, որ ինչ-որ մեկը կարող է այս փաստաթղթին անլուրջ վերաբերվել: Բայց արձագանքներ կան, դեսից-դենից լսում եմ, թե բավական է ՍԴ-ի որոշումը: Այստեղ է հարցը, ՍԴ-ն կարող է ՀՀ-ի համար ցանկացած որոշում կայացնել: ՀՀ-ն մեկ այլ երկրի հետ փաստաթուղթ է ստորագրել, այդ ստորագրված փաստաթուղթն է, որը կարգավորում է երկու երկրների հարաբերությունները: Հիմա եթե ստորագրողը ՍԴ-ի որոշմանը հակառակ է ստորագրել, կարող է դատվել, բայց դա չի վերաբերում Հայաստան-Թուրքիա հարաբերություններին: Անհրաժեշտ է, որ վերապահումներով հաստատվեն արձանագրությունները:

-Կներեք, Դուք նկատի ունեք ՍԴ նշած հաջորդ պայմանագրերը:

-Ես ասում եմ, այս պայմանագիրը օրինական է դառնալու ոչ ՍԴ-ում, ՍԴ-ն ներքին որոշում է կայացրել: Երբ որ հաստատի ԱԺ-ն և նախագահը ստորագրություն դնի դրա տակ, պետք է փոխանակվեն գործիքները, այդպես են կոչվում բանակցության գործիքները (արձանագրությունները): Մեզ համար շատ-շատ կարևոր է, որ այդ գործիքներին կցված լինեն ՍԴ-ի նշած 8 կետերը: ՍԴ-ն ճիշտ է որոշել, չէ՞, մենք անկեղծ ենք այդ հարցում, մենք ոչ մեկին չենք ուզում խաբել, չէ՞: Ուրեմն ՍԴ-ի որոշումները պետք է կցված լինեն արձանագրություններին և այդպես փոխանցվեն թուրքերին: Թուրքերը պետք է գիտակցաբար ընդունեն, որ մենք գնում ենք այս փաստաթուղթը հաստատելու պայմանով, պայմանն էլ ճշտել է ՍԴ-ն:

-Պարոն Մարգարյան, հիմա տեսեք՝ ինչ է ստացվում: Այսօր տարբեր իրավաբաններ, սահմանադրագետներ ասում են, որ համակողմանի պայմանագրերում նման վերապահումների հարց չի լինում սովորաբար: Օրինակ՝ ասում են, որ Վիեննայի կոնվենցիայում կա կետ, որ երկկողմանի պայմանագրերի մեջ վերապահումներ անհնար է դնել այն առումով, որ բազմակողմանիի մեջ մեկը կարող է մի բան դնել` մյուսները չընդունեն, բայց եթե երկու կողմեր պայմանավորվել, ստորագրել են, ի՞նչ վերապահման մասին կարող է խոսք գնալ: Հիմա Դուք դա հնարավոր համարու՞մ եք:

-Այո: Հիմա բացատրեմ, թե ինչպես: Ճիշտ է, որ վերապահումներ հայտարարում են բազմակողմ պայմանագրերում, բայց այդպես չէ, որ դա արգելված է երկկողմ պայմանագրերի մեջ: Կա նախադեպը, որ այդ տեսակ երկկողմ պայմանագրերի մեջ վերապահումներ հայտարարվել են, և նաև կա կցված, կից հայտարարության ձև, բացի վերապահումից կա նաև կից հայտարարության ձեւը: Բայց եթե չկա ոչ մեկի, ոչ էլ մյուսի հնարավորությունը, ԱԺ-ն ունի մեկ հնարավորություն, իրավունք` չեղյալ, անվավեր հայտարարել, չընդունել, «ոչ» ասել արձանագրություններին: Չենք կարող, չէ՞, ասել, թե օրենքները թույլ չեն տալիս, եւ մենք թքած ունենք ՍԴ-ի որոշումների վրա: Այդ փաստաթուղթը արժեք ունի միայն Սահմանադրական դատարանի որոշմամբ:

-Բայց, պրն Մարգարյան, եթե ՍԴ-ի այս որոշումը կա, եթե ՀՀ բոլոր պաշտոնյանները` սկսած ՀՀ նախագահից, այս հարաբերություններին մոտենում են Սահմանադրության վճռի որոշման տեսանկյունից, ենթահանձնախմբի ցեղասպանության հարցը այդ ենթահանձնախմբում հայկական կողմը հրաժարվում է ընդհանրապես քննարկել և եթե հրաժարվում է երրորդ կողմի մասի հետ բանակցել` խոսքը Ղարաբաղի մասին է, եթե սա կա, էլ Դուք ի՞նչ վտանգ եք տեսնում: Չե՞ք վստահում:

-Խոսքը հայկական կողմի մասին չէ. իրավական ուժ ստացած փաստաթղթի մասին է, որը գրավոր է սևով ճերմակի վրա գրած է և ընդունվում է այն փաստաթուղթը, որի վրա կա ստորագրություն, դա է ընդունելի Թուրքիայի և միջազգային կազմակերպությունների համար: ՍԴ-ի որոշումը մեզ համար է: Մենք գավառացու ճարպկություն չպետք է անենք, մեզ խաբենք: Առնվազն մեր սրբությունը համարվող սկզբունքների նկատմամբ դա կեղծ մոտեցում է:

-Ես հենց այնպես մեջ չբերեցի թուրք ընդիմախոս Դ. Բայկալի խոսքը, այսինքն՝ տեսեք, որ նրանք էլ են ասում՝ դա չկա:

-Մի տարբերությամբ: Էրդողանը ԱԺ-ում գրավոր տվել է փաստաթուղթ, որ «Հայաստանը վերահաստատել է Կարսի պայմանագիրը և ընդունում է Թուրքիայի սահմանները»: Սա ինձ համար ամենամեծ տարբերությունն է: Հիմա մեր ՍԴ-ն եկել ու ասում է, որ մենք Կարսի պայմանագիրը չենք ճանաչում, որի հիման վրա սահմանները պետք է ընդունենք: Դրա համար հարկավոր է Է. Նալբանդյանին պատժել, որ ընդունել է, ինչո՞ւ է ընդունել: Այսօր ես խնդիր չունեմ սահմաններ ճանաչելու:

-Երբ որ մենք դարձանք ԱՊՀ, ՄԱԿ-ի անդամ, վերջ ի վերջո, ընդունել ենք այդ սահմանները, գուցե կարիք չկար ևս մեկ անգամ ամրագրելու: Իսկ եթե գնանք պատիժների ճանապարհով, ապա պետք է սկսենց ՀՀ առաջին նախագահից:

-Դուք պատիժը բառացի հասկացաք: Ի վերջո, ճշգրտումը, թե ՀՀ-ն ի՞նչ է ուզում, Սահմանադրությունն ու Սահմանադրական դատարանն է, չէ՞, տալու:

-Ես անձամբ գոհ եմ ՍԴ-ի որոշումից և մեր զրույցի սկզբում մտածում էի, որ ձեր բոլոր մտավախությունները վերացել են:

-Իմ մտավախությունները կփարատվեն այն ժամանակ, երբ Աժ-ն արձանագրությունները ընդունի այն մասով, որտեղ խոսքը գնում է Հայաստան-Թուրքիա դիվանագիտական հարաբերությունների և սահմանի բացման մասին: Մյուս բոլոր հարցերը, որ վերաբերվում են սահմանի ճանաչմանը, ուրիշ պետությունների հողային ամբողջականության ճանաչմանը, Հայոց ցեղասպանությանը, չի կարող ընդունել և պետք է հստակ ասի՝ ես դա չեմ ընդունում: Եթե այդպես չլինի, նշանակում է՝ մենք մեծ խաբեությամբ ենք զբաղվում: Կարծում եմ, մեր երկիրը պետք է իրեն խնայի, մեր նախագահը, Աժ-ը պետք է իրենց խնայեն: Մենք թանկ գին ենք վճարել մեկ ու կես տարվա ընթացքում այս սխալ խմբագրված արձանագրությունների համար: Ինձ թվում է՝ բավական է. սրանից ավելի պետք չէ վճարել. ազգը պառակտված է, Ղարաբաղի հարցով ճնշումները բազմապատկվել են, ամոթից գլուխներս կախ ենք արել, լեզուներս պապանձվել է, չենք կարողանում բացատրել, թե ինչ ենք ստորագրել: Թուրքիան մեր քթից բռնել, խաղացնում է աշխարհով մեկ: Թուրքիան այսօր արար աշխարհի մոտ օրը 10 անգամ մեզ ագրեսոր է հայտարարում Ղարաբաղի հարցով, ասում ենք՝ Ղարաբաղի հարցով խնդիր չունենք, ասում է՝ սահմանները ճանաչել ենք, ասում ենք՝ դա ճիշտ չէ, ասում է, որ Ցեղասպանության ճանաչման հարցով միջազգային կառույցները չպետք է զբաղվեն, ասում ենք՝ դա ճիշտ չէ:

-Ինպես տեսնում եք, Թուրքիան ինքը չի վավերացնում արձանագրությունները:

-Որովհետև ուզում է՝ Ղարաբաղի հարցում կոնկրետ առավելություն ձեռք բերի, նոր խոսի, իրեն ինչ-որ պետք է՝ ձեռք է բերել, դրա համար ինքը ժամանակի խնդիր չունի:

-Ես չեմ տեսնում, որ Թուրքիան որևէ բան է շահել: Օրինակ՝ ես կարող եմ ասել, թե Հայաստանը ինչ է շահել. Հայաստանը լուրջ միջազգային ասպարեզում հեղինակություն է ձեռք բերել, տարածաշրջանային լուրջ գործոն է դարձել, Հայաստանը երբեք այսքան համաշխարհային ուշադրության կենտրոնում չի եղել, Հայաստանի հետ այսքան հաշվի չեն նստել:

-Թուրքիան երկու բան է շահել, առաջինը` Հայաստանը ճանաչել է իր սահմանները, որ մինչ այժմ չէր արել, երկրորդ` Թուրքիան շահել է այն, որ ՑԵղասպանության միջազգային ճանաչման գործընթացը կաթվածահար է արել:

-Ինչո՞ւ է կաթվածահար արել: Այսօր Իռլանդիայի, Շոտլանդիայի պատգամավորների մեծ մասը ճանաչել է Ցեղասպանությունը, Մեծ Բրիտանիայում էլ այդ գործընթացը սկսվել է, օրինակ՝ վերջերս Նիդեռլանդներում մի թուրք պաշտոնյա պաշտոնազրկվեց, որովհետև ՙՑեղասպանությունը՚ փոխարինել էր «տարհանում»՚ բառով:

-Պարտավոր եմ Ձեզ մի բան ասել, որ Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման մեջ մեր կուսակցությունը մեծ աշխատանք է կատարել: Եկեք, մեզ մի ասեք, թե այս գործընթացը միջազգային մակարդակով ինչ վիճակի մեջ է: Եթե ես Ձեզ ասում եմ, որ այս գործընթացը, այդ աշխատանքը կաթվածահար է եղել, հավատացեք, որ դա այդպես է: Մի քանի դեպքեր, մի քանի երեւույթներ չեն կարող այս ամենի ընդհանուր վիճակը ներկայացնել: Բայց միևնույն ժամանակ չեմ կարծում, որ Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործընթացը բարդացել է, և մենք պետք է դրա հետ հաշտվենք ու արդարանանք, թե դժվար է: Ես հավատում եմ, որ աշխատանքը պետք է շարունակել, և վստահ եմ, որ շարունակելու դեպքում պետք է արդյունքներ ստանանք: Բայց ես այսօրվա, անցած մեկ ու կես տարվա մասին եմ խոսում, երբ մեջտեղ եկան արձանագրությունները, մեր ընդհանուր աշխատանքը մեծ դժվարությունների հանդիպեց, բոլոր մակարդակներում մենք սկսցինք ձախողվել:

-Ես ուզում եմ ասել, որ ոչ մի պետություն, եթե իր շահերին դեմ լիներ Ցեղասպանության ընդունումը, չէր ընդունի, և ես համոզված եմ, որ եթե Եվրամիության երկրները Թուրքիայի հետ խնդիրներ չունենային, ուրեմն նորից Ցեղասպանությունը չէին ընդունի:

-Երբ ասում եք, որ պետությունները շահ չունենային` չէին ընդունի Ցեղասպանությունը, ճիշտ եք ասում, ես էլ եմ այդպես կարծում, բայց ես ասում եմ, որ Թուրքիայի մեջ բազմաթիվ հարցեր կան, եթե այլ պետություններ այդ բազմաթիվ հարցերի մեջ փորձում են իրենց շահերի համար օգտագործել Հայոց ցեղասպանությունը, նշանակում է, որ մենք այդտեղ դերակատար ենք, որ մենք կանք հրապարակի վրա, մենք ազդու ենք, դրա համար մեր պարագան են օգտագործում Թուրքիային կեցվածք ցույց տալու համար: Թող օգտագործեն ուրիշների հարցերը` քրդեր, լեզգիներ… Դուք ուղղակի արժեզրկում եք մի աշխատանք, որ մենք Սփյուռքի շնորհիվ ունենք, այս հաջողությունը Դուք նսեմացնում եք` վերագրելով այն բանին, որ եթե այդ պետությունները շահ չունենային, չէին ընդունի Ցեղասպանության փաստը: Այդ պետությունները միշտ էլ շահեր և վնասներ ունեն, այդ շահերը և վնասները արտահայտելու համար օգտագործում են տարբեր առիթներ, հնարավորություններ:

Մեր և մեր աշխատանքի շնորհիվ մենք կարողացել ենք լինել այնպիսի ներկայություն, որ հաճախ օգտագործել են մեր պարագան Թուրքիայի վրա ճնշում բանեցնելու համար, և հենց սա է, որ արժեք է, սա է, որ կարևոր է, այլապես, եթե հարցը բացարձակության տանենք, ոչ մի ժամանակ հայությունը միջազգային հարաբերություններում չի կարող այնքան կարևորվել, որ կարողանա խնդիրներ լուծել:

-Ես չեմ թերագնահատում Ձեր աշխատանքը, բայց մյուս կողմից, եթե խոսում ենք ԱՄՆ-ի մասին, ասվում էր, որ եթե արձանագրությունների նախաստորագրումը չլիներ, ԱՄՆ նախագահը կարտասաներ ՙՑեղասպանություն՚ բառը: Կներեք, բայց ես դա միամտություն եմ համարում:
-Ես նույնպես: Ես հավատում եմ, որ Օբամայի` Ցեղասպանության մասին խոսել-չխոսելու համար չեն կարող հիմք հանդիսանալ Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունները: Ուղղակի Օբաման ԱՄՆ-ի մեջ հանրային կարծիք բավարարելու համար նման պատրվակի կարիք ուներ: Դա պատրվակ էր, և այդ պատրվակը ապրիլի 22-ի գիշերը մենք նվիրեցինք իրեն: Ինչ ստացանք մենք դրա դիմաց՝ ես չեմ կարողանում լավ պատկերացնել, հավանաբար, դրա դիմաց ստացանք մի խոստում, որ Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունները պետք է լինեն առանց նախապայմանների, բայց որովհետև մենք մեր հերթին ընդունեցինք նախապայմանները, բայց հայտարարեցին, որ նախապայման գոյություն չունի, այդ մեկը եւս պարապի գնաց:

-Վերջին հարցը: Այ, Դուք հիմա ընդդիմություն եք, բայց համապետական հարցերով պատրաստ եք կանգնել իշխանության մեջքին, ինչ նկատի ունեմ, վերջ ի վերջո, Հայաստանը ունի ճանապարհների խնդիր, նաև՝ Թուրքիայի սահմանի բացումը: Նախագահը վերջերս հանդես եկավ 3 նախաձեռնություններով, որոնցից անձամբ ես խիստ կարևորում եմ Հայաստան-Իրան երկաթուղու կառուցումը: Դուք պատրա՞ստ եք պաշտպանել այդ նախաձեռնությունը, որ երկաթուղին բացվի:

-Անշուշտ: Ես Ձեզ ավելին ասեմ. մենք այսօր համարում ենք, նաև դրա մասին մեր ուսումնասիրություններն ու բոլոր փաստերն են ցույց տվել, որ Հայաստանը ճնշումների տակ է գտնվում: Հայաստանը Հայաստան-Ադրբեջան հարաբերությունների կարգավորման, Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների կարգավորման հարցում արտաքին ճնշման է ենթարկվում: Մենք հավատում ենք, որ մեր իշխանությունները պարտավոր են արտաքին ճնշումներից դուրս գալ, չենթարկվել այդ ճնշումներին, և հավատում ենք՝ որպեսզի կարողանանք արտաքին ճնշումներին չենթարկվել, պետք է ներազգային առումով բռունցք դառնանք: Մենք պատրաստ ենք այս իշխանության կողքին կանգնել, կրկին կոալիցիա դառնալու մասին չէ խոսքը, պատրաստ ենք կողքին կանգնել, եթե իշխանությունը ցանկանում է արտաքին ճնշումների դեմ կանգնել: Մենք կողմ ենք այն ամենին, ինչը հնարավորություն կտա Հայաստանին տնտեսապես զարգանալու, սեփական անվտանգությունը ապահովելու համար: