Հայ յե­ղա­փո­խա­կան շարժ­ման փառքն ու պար­ծան­քը կը հան­դի­սա­նայ ­Ֆե­տա­յա­կան Սե­րուն­դը, որ ամ­բողջ ե­րես­նա­մեակ մը՝ 1890ա­կան­նե­րէն մին­չեւ 1920ա­կան­նե­րը, իր անձ­նա­զո­հու­թեամբ եւ հե­րո­սա­կան խո­յան­քով, ա­րեան բո­լոր ճա­նա­պարհ­նե­րը կտրել-անց­նե­լով, ա­զա­տու­թեան եւ նոր ժա­մա­նակ­նե­րու ու­ղին հար­թեց հայ ժո­ղո­վուր­դին առ­ջեւ ու կռա­նեց Ա­զատ, Ան­կախ եւ ­Միա­ցեալ ­Հա­յաս­տա­նի ստեղծ­ման հա­մար մին­չեւ վեր­ջին շունչ պայ­քա­րե­լու ազ­գա­յին մեր Կամքն ու ­Մար­տու­նա­կու­թիւ­նը։

Ան­զու­գա­կան այդ ­Սե­րուն­դին ար­ժա­նա­ւոր ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րէն ­Մօ­րուք ­Կա­րո­յի մա­հո­ւան 68րդ ­տա­րե­լի­ցը կ­’ո­գե­կո­չենք Դեկ­տեմ­բեր 6ի այս օ­րը։

Ա­ւա­զա­նի ա­նու­նով ­Կա­րա­պետ Ա­ւո­յեան՝ ­Մօ­րուք ­Կա­րօ կը հան­դի­սա­նայ ներ­կա­յա­ցուց­չա­կան դէմ­քե­րէն մէ­կը սա­սուն­ցի այն ե­րի­տա­սարդ հա­յոր­դի­նե­րուն, ո­րոնք 1890ա­կան­նե­րու ա­ռա­ջին տա­րի­նե­րէն իսկ զէնք ու փամ­փուշտ ձեռք ձգե­ցին եւ բարձ­րա­ցան մեր լեռ­նե­րը՝ ըն­դա­ռա­ջե­լով «­Միայն զէն­քով կայ հա­յոց փրկու­թիւն» յե­ղա­փո­խա­կան, այ­լեւ ֆե­տա­յա­կան ա­րեան կան­չին։

Թր­քա­կան բռնա­կա­լու­թեան եւ ճնշում­նե­րուն ու քրտա­կան հարս­տա­հա­րու­թեանց դէմ բո­ղո­քի, ընդվ­զու­մի եւ ապս­տամ­բու­թեան գա­ղա­փա­րա­կան կրա­կը ջեր­մա­ցուց ա­նոնց հո­գին, դարբ­նեց ա­նոնց ան­կեղծ զի­նո­ւո­րի նկա­րա­գի­րը եւ վա­րար աղ­բիւ­րը դար­ձաւ ա­նոնց ա­ռաս­պե­լա­կան հե­րո­սու­թեան։

Ա­նոնք դի­մա­ցան «վէր­քե­րով լի»՝ «­Մահ կամ Ա­զա­տու­թիւն» պայ­քա­րը ան­վե­հեր շա­րու­նա­կե­լու ան­հա­ւա­սար կռո­ւին եւ վե­րապ­րե­ցան։

Ա­նոնք մա­հա­ցու հա­րո­ւած­նե­րու տակ ին­կան եւ գա­ղա­փա­րի ու զէն­քի ան­փո­խա­րի­նե­լի ըն­կեր­ներ կորսն­ցու­ցին, բայց ին­կող­նե­րու սի­րոյն իսկ վճռե­ցին մին­չեւ յաղ­թա­նակ շա­րու­նա­կել կռի­ւը, ո­րով­հե­տեւ ի­րենց ա­րիւ­նոտ դրօ­շին վրայ գրո­ւած էր՝ «Ն­պա­տակս տկա­րու­թիւն չի ճանչ­նար»։

Ա­նոնք ան­քակ­տե­լիօ­րէն կա­պո­ւած մնա­ցին ի­րենց ժո­ղո­վուր­դին՝ ա­նոր ճա­կա­տագ­րին ամ­բող­ջա­պէս տէր կանգ­նե­լով, ա­նոր հետ կի­սե­լով ե՛ւ ջար­դե­րով ա­ւար­տած ծանր պար­տու­թիւն­նե­րու ար­հա­ւիր­քը, ե՛ւ ան­հա­ւա­տա­լի յաղ­թա­նակ­նե­րով պսա­կուած հե­րո­սա­մարտ­նե­րուն պատ­մա­կերտ ար­գա­սիք ԱԶԱՏՈՒԹԻՒ­Նը։

Ողջ էու­թեամբ սա­սուն­ցի ֆե­տա­յի­ներ էին ա­նոնք եւ ­Դաշ­նակ­ցու­թեան մէջ գտած էին ի­րենց գա­ղա­փա­րա­կան նկա­րա­գի­րը, ո­րով­հե­տեւ հայ ժո­ղո­վուր­դին պար­տադ­րո­ւած Ա­զա­տա­մար­տը կա­րե­լի էր նո­ւա­ճել միայն «վեհ քա­ջեր»ով, իսկ նոյ­նինքն Դաշ­նակ­ցու­թիւ­նը փաս­տօ­րէն ե­ղաւ ծնուն­դը «Ն­պա­տա­կիս հաս­նիմ միայն» ուխ­տով ան­քակ­տե­լի ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԻՒՆ կնքած անձ­նո­ւէր հե­րոս­նե­րու։

Մօ­րուք ­Կա­րօ տի­պա­կան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րէն մէ­կը կը հան­դի­սա­նայ ա­ւե­լի քան ե­րե­սուն տա­րի հայ ժո­ղո­վուր­դի եւ ­Հա­յաս­տա­նի ա­զա­տագ­րու­թեան հա­մար կռիւ մղած այդ ­Սե­րուն­դին։

Մօ­րուք ­Կա­րօ ծնած է 1875ին, ­Սաս­նոյ ­Կե­լիէ­կիւ­զան գիւ­ղը։ Որ­դին է իշ­խան Ա­ւէի, որ վեր­ջին շա­ռա­ւիղ­նե­րէն է ­Տա­րօ­նի Աշ­խար­հը հայ­կա­կան իր դի­մագ­ծով պահ­պա­նած ու պաշտ­պա­նած ­Սաս­նոյ ա­ռաս­պե­լա­տիպ իշ­խա­նա­կան տոհ­մե­րուն։ ­Նախ­նա­կան ու­սու­մը ստա­ցած է Ս. Ա­ռա­քե­լոց վան­քին մէջ, այ­նու­հե­տեւ՝ ա­ւար­տած է Մ­շոյ ­Կեդ­րո­նա­կան վար­ժա­րա­նը։

Մօ­րուք ­Կա­րօ ա­ռա­ջին հե­տե­ւորդ­նե­րէն ե­ղաւ Ա­րա­բո­յի եւ հա­զիւ 18 տա­րե­կան էր, երբ 1893ին լեռ բարձ­րա­ցաւ ու միա­ցաւ ֆե­տա­յա­կան շարժ­ման։ Այդ թո­ւա­կա­նէն սկսեալ մաս­նակ­ցե­ցաւ ­Սաս­նոյ բո­լոր կռիւ­նե­րուն (1894ին, 1898ին, 1904ին, 1907ին), միշտ գտնո­ւե­ցաւ կռո­ւի ա­ռա­ջին դիր­քե­րու վրայ եւ զէն­քի ու գա­ղա­փա­րի իր ան­բա­ժան ըն­կե­րոջ՝ ­Չո­լո­յի հետ, ան­պար­տե­լի մնա­ցին, վե­րապ­րե­ցան ա­մէն կար­գի ան­հա­ւա­սար մար­տե­րէ եւ միաս­նա­բար ի­րենց կա­րե­ւոր ներդ­րու­մը ու­նե­ցան դաշ­նակ­ցա­կան ֆե­տա­յիի պաշ­տե­լի ԱՒԱՆ­Դին կերտ­ման մէջ։

1908ի Օս­մա­նեան ­Սահ­մա­նադ­րու­թեան հռչա­կու­մէն ետք, հայ ռանչ­պա­րի խա­ղաղ աշ­խա­տան­քին վե­րա­դառ­նա­լով հան­դերձ՝ ­Մօ­րուք ­Կա­րօ ինք եւս զէն­քը մէկ­դի չնե­տեց, չհա­ւա­տաց՝ որ ա­նօ­րէն թուրքն ու քիւր­տը մէկ օ­րէն միւ­սը կրնան փո­խո­ւիլ եւ երբ պայ­թե­ցաւ ­Հա­յաս­պա­նու­թեան փո­թո­րի­կը, փու­թաց ­Սաս­նոյ ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան, ա­հեղ կռիւ­նե­րէ դար­ձեալ վե­րապ­րե­ցաւ եւ ա­ռաջ­նոր­դեց ­Սաս­նոյ հա­յու­թեան գաղ­թը դէ­պի Ա­րե­ւե­լա­հա­յաս­տան։ Իսկ ռու­սա­կան զօր­քե­րու հետ հայ կա­մա­ւո­րա­կան գուն­դե­րու Վան մուտ­քէն ետք, ­Մօ­րուք ­Կա­րօ գլխա­ւոր կազ­մա­կեր­պիչ­նե­րէն մէ­կը ե­ղաւ «մէկ հայ՝ մէկ ոս­կի» կար­գա­խօ­սով թափ ա­ռած հայ որ­բե­րու հա­ւաք­ման սրբա­զան գոր­ծին։

Մօ­րուք ­Կա­րօ միեւ­նոյն մար­տու­նա­կու­թեամբ, սա­սուն­ցի իր ձիա­ւոր­նե­րով, մաս­նակ­ցե­ցաւ ոչ միայն 1918ի ­Մա­յի­սեան յաղ­թա­նակ­նե­րու կեր­տու­մին, այ­լեւ այն բո­լոր մար­տե­րուն, ո­րոնք մղո­ւե­ցան Անդ­րա­նի­կի հրա­մա­նա­տա­րու­թեամբ՝ թէ՛ յա­նուն Ա­րեւմ­տա­հա­յաս­տա­նը թրքա­կան զօր­քե­րէ ա­զա­տագ­րու­մին, թէ՛ յա­նուն (ա­ւե­լի ետք) Զան­գե­զու­րի ու ­Ղա­րա­բա­ղի պաշտ­պա­նու­թեան։

Մօ­րուք ­Կա­րօ ա­ռա­ջին դիր­քե­րու վրայ կռո­ւե­ցաւ նաեւ 1920ի աշ­նան բռնկած ­Հայ-Թր­քա­կան պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քին, իսկ ­Հա­յաս­տա­նի խորհր­դայ­նա­ցու­մէն ետք՝ ա­ռաջ­նորդ­նե­րէն մէ­կը ե­ղաւ ­Յեղ­կո­մի խժդժու­թեանց դէմ 1921ին պայ­թած ­Փետ­րո­ւար 18ի հա­մա­ժո­ղովր­դա­յին ապս­տամ­բու­թեան։

Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան վերջ­նա­կան խորհր­դայ­նա­ցու­մէն ետք, ­Յու­լիս 1921ին իր կար­գին ան­ցաւ ­Թաւ­րիզ, ուր­կէ՝ ­Հա­լէպ եւ, այ­նու­հե­տեւ, ­Յու­նաս­տան։ ­Քա­նի մը տա­րի Յու­նաս­տան մնա­լէ ու գոր­ծե­լէ ետք, 1926ին, երբ խորհր­դա­հայ իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը նե­րում խոս­տա­ցան հայ­րե­նիք վե­րա­դար­ձի պատ­րաս­տա­կա­մու­թիւն ու­նե­ցող տա­րա­գիր գոր­ծիչ­նե­րուն, ­Մօ­րուք ­Կա­րօ եւ ­Չո­լօ վե­րա­դար­ձան հայ­րե­նիք եւ բնա­կու­թիւն հաս­տա­տե­ցին ­Թա­լի­նի շրջա­նին մէջ։ Ս­տեղ­ծե­ցին ի­րենց նոր կեան­քի պայ­ման­նե­րը, բայց միշտ հան­դի­պե­ցան հա­լա­ծան­քի եւ ի վեր­ջոյ դար­ձեալ ստի­պո­ւե­ցան հե­ռա­նա­լու ի­րենց պաշ­տած ժո­ղո­վուր­դէն ու հայ­րե­նի հո­ղէն։

Մօ­րուք ­Կա­րօ իր կեան­քի վեր­ջին տա­րի­նե­րը ապ­րե­ցաւ ­Հա­մա­տա­նի մէջ (­Պարս­կաս­տան), ուր շա­րու­նա­կեց կազ­մա­կեր­պա­կան գոր­ծուն ներ­կա­յու­թիւն ըլ­լալ Դաշ­նակ­ցու­թեան մէջ, մին­չեւ որ ­Դեկ­տեմ­բեր 6ի այս օ­րը, 1949ին, առ­յա­ւէտ փա­կեց իր ցա­ւա­տանջ աչ­քե­րը։

Մօ­րուք ­Կա­րո­յի կեն­սագ­րու­թեան խորհր­դա­հայ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին վե­րա­բե­րեալ ու­շագ­րաւ վկա­յու­թիւն մը ու­նի ­Խա­չիկ ­Դաշ­տենց՝ իր «­Ռանչ­պար­նե­րի կան­չը» գոր­ծին մէջ։ Կ’ար­ժէ կար­դալ ­Դաշ­տեն­ցի վկա­յու­թիւ­նը՝ ի մտի ու­նե­նա­լով, որ 1970ա­կան­նե­րուն գրո­ւած է եւ ամ­բող­ջա­կան ճշմար­տու­թիւ­նը դեռ ի վի­ճա­կի չէ թուղ­թին յանձ­նե­լու, բայց տո­ղա­տա­կի ար­դէն կը զգաց­նէ, թէ ինչ­պի­սի ող­բեր­գու­թիւն բա­ժին հա­նո­ւե­ցաւ հայ­րե­նա­դարձ ֆե­տա­յիին։

ՀԱՅԴՈԻԿԻ ՓԱԽՈԻՍՏԸ

Ամ­րան գի­շեր էր։
Ա­հագ­չի գիւ­ղի ծայ­րա­մա­սում գտնո­ւող իր խա­ղաղ խրճի­թի տա­նի­քին քնած էր ­Մօ­րուք Կա­րոն։
1921 թո­ւա­կա­նի ­Փետ­րո­ւա­րին ­Մօ­րուք ­Կա­րոն ե­ղել էր դէ­պի Էջ­միա­ծին եւ Աշ­տա­րակ ար­շա­ւող զի­նո­ւած ու­ժե­րի շար­քե­րում, իսկ նոյն տա­րո­ւայ Ապ­րի­լին ­Չո­լո­յի հետ ­Ջուլ­ֆա­յի վրա­յով փա­խել էր ­Պարս­կաս­տան։ ­Հա­մա­դան քա­ղա­քից ­Բաղ­դա­տի վրա­յով ան­ցել էր Հա­լէպ, այն­տե­ղից էլ՝ ­Յու­նաս­տան։

1924ին ­Սո­վե­տա­կան ­Հա­յաս­տա­նից փա­խած ֆի­դա­յի­նե­րին նե­րում էր շնոր­հո­ւել եւ այդ եր­կուսն էլ ­Յու­նաս­տա­նից ­Հա­յաս­տան վե­րա­դառ­նա­լով ձեռ­նա­մուխ էին ե­ղել երկ­րա­գոր­ծա­կան խա­ղաղ աշ­խա­տան­քի։
Կա­րոն ընտ­րո­ւած էր գիւղ­սո­վե­տի ան­դամ եւ «փո­դի» նա­խա­գահ։

Գիւ­ղում տի­րա­կան էին դար­ձել բատ­րակ­նե­րը։ Ս­տեղ­ծո­ւել էր չքա­ւոր եւ մի­ջակ գիւ­ղա­ցու դա­շինք ընդ­դէմ ուռ­ճա­ցած տնտե­սու­թիւն­նե­րի։
Ան­բա­րե­յոյս էին հա­մար­ւում հին ֆի­դա­յի­նե­րը։

Վե­րա­դար­ձից ե­րեք տա­րի անց ­Չո­լոն ձեր­բա­կա­լո­ւեց։ ­Մօ­րուք ­Կա­րոն դար­ձաւ ան­հան­գիստ։

Մի օր մի մի­լի­ցիո­ներ ե­կաւ Ա­հագ­չի եւ ու­զեց ի­մա­նալ, թէ որ­տեղ է ­Կա­րոն։ ­Կի­նը պա­տաս­խա­նեց, թէ ա­ղուն է տա­րել Ոս­կե­թաս։
Մի­լի­ցիո­ներս շտա­պեց Ոս­կե­թաս։ ­Ճա­նա­պար­հին հան­դի­պեց մի ալ­րոտ մար­դու։ ­Կա­րոն էր։ ­Հարց­րեց.
— Ջ­րա­ղա­ցում շատ մարդ կա՞ր։
— ­Կար։
— ­Մօ­րուսն էն­տե՞ղ է։
— ­Հա, իր հեր­թին է սպա­սում,- խորհ­րա­դա­ւոր պա­տաս­խա­նեց ­Մօ­րուք ­Կա­րոն եւ տուն հաս­նե­լով ծե­ծեց կնո­ջը, թէ ին­չո՞ւ է իր տե­ղը ու­րիշ­նե­րին յայտ­նում։

Թէեւ ­Կա­րոն գիւղ­սո­վե­տի ան­դամ էր եւ փո­դի նա­խա­գահ, բայց ար­դէն հա­մո­զո­ւել էր, որ ի­րեն կաս­կա­ծում են եւ սկսել էր մօ­տը զէնք պա­հել։ Ու այժմ էլ քնած էր տաս­նո­ցը գլխա­տա­կին։ ­Ցե­րեկ­նե­րը նա այդ զէն­քը թաքց­նում էր ամ­բա­րի կամ թոն­րի ա­կի մէջ։ Այդ հին ֆի­դա­յին վե­րին աս­տի­ճա­նի զգոյշ էր եւ կաս­կա­ծա­միտ։ ­Չէր վստա­հում ոչ մէ­կին, նոյ­նիսկ կնո­ջը, մա­նա­ւանդ՝ ­Չո­լո­յի ձեր­բա­կա­լու­թիւ­նից յե­տոյ։ Ք­նում էր միշտ ա­ռան­ձին, ա­մառ­նե­րը տա­նի­քին եւ զէն­քը միշտ վրան։ Գլ­խի տակ բար­ձի փո­խա­րէն նա եր­բեմն մի սուր քար էր դնում, որ խոր քնով չտա­րո­ւի։

Զէն­քից բա­ցի ­Կա­րոն ձեռք էր բե­րել մի հրա­շա­լի զամ­բիկ։ Ա­նու­նը ­Սո­սէ էր։ Այն­պէս էր վար­ժեց­րել, որ ձին ցե­րե­կը ա­րա­ծի մար­գա­գետ­նում, իսկ գի­շեր­նե­րը պատ­րաստ կանգ­նած լի­նի տան ե­տեւ։ ­Ձին ոչ միայն դրան էր վար­ժո­ւել, այ­լեւ տի­րոջ միջ­նա­մա­տի մի թե­թեւ շար­ժու­մով քա­ռատ­րոփ սու­րալ՝ ցան­կա­ցած ուղ­ղու­թեամբ։
Ռանչ­պար մար­դուն ի՞նչ է հար­կա­ւոր — հայ­րե­նի հող եւ մի խա­ղաղ ան­կիւն այդ հո­ղի վրայ։

Այդ խա­ղաղ ան­կիւ­նը կար։ ­Կա­րոն ու­նէր բարձր տա­նի­քով մի տուն լեռ­նա­յին գիւ­ղում, դի­մա­ցը մի սար՝ Ար­տե­նի, եւ սա­րի ճա­կա­տին՝ լու­սին։
Հ­րա­շա­լի հնձո­ւոր էր ­Կա­րոն եւ դաշտ էր գնում միշտ ար­շա­լոյ­սից ա­ռաջ։ ­Մի­ջա­հա­սա­կից քիչ ցածր էր, փոքր-ինչ շէ­կին տո­ւող, ճա­կա­տը լայն, բե­ղե­րը խիտ ու ո­լո­րուն։ Ա­րա­գա­շարժ մարդ էր, ազ­դու շար­ժու­ձե­ւե­րով։ ­Հան­գիստ հաց կե­րած չկար կեան­քում, այլ միշտ ոտ­քի վրայ։ Խ­նա­յել, խղճալ չգի­տէր, երբ խօս­քը վե­րա­բե­րո­ւէր ընդ­հա­նու­րի ա­պա­հո­վու­թեա­նը։ Այս նոր վայ­րում ­Կա­րոն այն­քան բա­րե­կե­ցիկ էր դար­ձել, որ ակ­նարկ­ներ կա­յին, թէ «­Գիւղ­սո­վե­տի ան­դամ ­Մօ­րու­քը սե­փա­կա­նա­տի­րա­կան ձգտում­ներ ու­նի»։

Ըն­դա­մէ­նը մի քա­նի տա­րի նա ի­րեն զգաց խա­ղաղ աշ­խա­տա­ւոր այդ լեռ­նա­յին գիւ­ղում։ Դար­ձեալ խա­փա­նո­ւեց հան­գիս­տը։

Ռանչ­պարն ու ըմ­բոստ ֆի­դա­յին կողք-կող­քի ապ­րում էին այդ հին սա­սուն­ցու մէջ։ Ճնշ­ւում էր ա­ռա­ջի­նը՝ պոռթ­կում էր ֆի­դա­յին, երկ­րորդն էր ճնշւում՝ զարթ­նում էր ռանչ­պա­րը։

Տե­ղա­կան թեր­թե­րից եւ ե­կող-գնա­ցող­նե­րից յայտ­նի էր դար­ձել, որ քրդա­կան նոր շար­ժում­ներ են սկսո­ւել Ա­րա­րա­տի թի­կուն­քում եւ ­Շէյխ ­Զի­լան ա­նու­նով մի հայ ֆի­դա­յի այդ շար­ժում­նե­րի գլուխն անց­նե­լով, դրանք վե­րա­ծել է թուրք բռնա­կա­լու­թեան դէմ ուղ­ղո­ւած մեծ ապս­տամ­բու­թեան։ ­Նոյ­նիսկ այդ ֆի­դա­յու ա­նունն էին տա­լիս — «Բ­րին­դար»։ Որ այդ կռիւ­նե­րի մէջ սպան­ուել են եր­կու հին հայ­դուկ — քուրդ ­Հա­սա­նոն եւ ա­սո­րի Աբ­դե­լոն։ Ե­թէ այդ լու­րե­րը ճիշտ են, ին­չու չգնալ եւ չմաս­նակ­ցել այդ ապս­տամ­բու­թեա­նը։ ­Թէ­կուզ եւ սպա­նո­ւի, ի՞նչ կայ որ։ ­Չէ՞ որ հայ­դու­կի կո­չումն է կռուել եւ մեռ­նել ա­զա­տու­թեան հա­մար։ Ին­չո՞վ է ին­քը ա­սո­րի Աբ­դե­լո­յից կամ ­Հա­սա­նո­յից պա­կաս։

Այ­սօր նա հնձից ե­կաւ, գե­րան­դին հա­նեց տա­նից, որ հե­սա­նի, բայց յոգ­նած էր, շուտ քնեց։ ­Գի­շե­րը նոր էր ճեղ­քո­ւել։

Կա­րո­յին թո­ւաց, որ իր ա­կան­ջին ձայն դի­պաւ։ Արթ­նա­ցաւ, նա­յեց շուր­ջը։ Ոչ ոք չկար։ Ար­տե­նի սա­րը կա­խո­ւած էր իր վրայ, իսկ տան առ­ջե­ւի ձո­րա­կով խշշա­լով գնում էր ա­ռուն։ ­Տան ե­տե­ւը քա­րէ սան­դուղք­ներ կա­յին։ Ս­տու­գեց։ ­Ձին կանգ­նած էր վեր­ջին սան­դու­ղի մօտ, պա­տի տակ։ ­Մի բե­րան ծ­խեց եւ տա­նի­քին նստե­լով սկսեց գե­րան­դին սրել։ ­Լու­սա­բա­ցին հնձի էր գնա­լու։
Քիչ անց խուլ ոտ­նա­ձայն լսո­ւեց։ ­Թո­ւաց, թէ ներ­քե­ւում դու­ռը բա­խե­ցին։
— Ո՞վ է,- հնչեց ­Մօ­րու­քի ձայ­նը վե­րե­ւից։

Տա­նի­քի վրայ կանգ­նել էր տան­տէ­րը նախ­շուն վեր­մա­կը շուր­ջը հա­ւա­քած, գե­րան­դին ձեռ­քի մէջ։ ­Նա­յեց։ ­Լուս­նեակն իր տե­ղումն էր։ Ար­տե­նի սա­րը իր տե­ղումն էր, խրճիթ­ներն ի­րենց տե­ղում էին։ Այս մէ­կը իր եղ­բայր Օ­հա­նի տունն է։ ­Միւ­սը ­Մո­սէ Ի­մո­յի տա­նիքն է։ ­Տէր ­Քա­ջի դե­զը ստո­ւեր է նե­տել իր մա­րա­գի պա­տին։
Ա­հա եւ գիւ­ղի ­Խոտ­նո­ցը՝ մեծ քա­րով։
Դ­րան վրայ դար­ձեալ զարկ լսո­ւեց։
— Ո՞վ է,- իր հար­ցը կրկնեց ­Մօ­րու­քը՝ տա­նի­քից ներ­քեւ կռա­նա­լով։
Դ­րա­նը մի կին էր կանգ­նած։
— Իշխն­ձոր­ցի, դո՞ւ ես։
— Ես եմ, ­Մօ­րուք։ ­Գոր­ծով ե­լայ դուրս, դու­ռը իմ ե­տե­ւից փա­կո­ւեց։
— Ու­ժով հրիր։
Հ­րում եմ, չի բաց­ւում։ ­Սող­նա­կը ի­ջել է դրան վրայ։
Մօ­րուք ­Կա­րոն գե­րան­դին ձեռ­քին տա­նի­քից կռա­ցած նա­յում էր կնո­ջը՝ ­Մար­թա­յին։ Ի՞նչ էր մնա­ցել այդ հրե­ղէն հար­սից, որ դժո­ւա­րա­նում էր նոյ­նիսկ մի դուռ բա­նալ։ ­Մի՞­թէ այդ այն լեռ­նա­կան աղ­ջիկն է, ո­րին ին­քը ձիու մէջ­քին դրած փախց­րել էր ­Կե­պին սա­րի ա­մա­ռա­նո­ցից։
Սե­փա­կան դու­ռը փա­կո­ւել էր ի­րենց դէմ։
Ո՞վ պէտք է փա­կած լի­նէր, այն էլ այդ լուս­նեակ գի­շե­րին, այդ զմայ­լե­լի խա­ղա­ղու­թեան մէջ, երբ ­Մօ­րու­քը գե­րան­դին էր հե­սա­նում, որ շու­տով հնձի գնայ։
Ու ծանր մի տրտմու­թիւն ի­ջաւ եր­կու­սի վրայ, որ մի­գու­ցէ այդ դու­ռը յա­ւի­տեան է փա­կո­ւե­լու։

Մօ­րուք ­Կա­րոն հա­գաւ շո­րե­րը, ի­ջաւ բաց ա­րեց դու­ռը եւ գե­րան­դին ու­սին դրած գնաց հնձի։ ­Մին­չեւ ե­րե­կոյ հնձեց։ ­Հե­սա­նեց ու նո­րից հնձեց։ ­Յոգ­նած էր, դաշ­տից վե­րա­դար­ձաւ, գե­րան­դին կա­խեց պա­տից ու մտաւ օ­դան։ Վ­րա­յի շո­րե­րը հա­նեց, որ շո­գից չնե­ղո­ւի։ ­Կի­նը գնաց ճաշ բե­րե­լու, բայց փո­ղա­նից դա­տարկ ետ դար­ձաւ։

Դի­մա­ցի ձո­րա­կի մէջ ինչ-որ ան­ծա­նօթ մար­դիկ ե­րե­ւա­ցին, Եօ­թը հո­գի էին եւ դէ­պի ի­րենց կողմն էին գա­լիս։

— ­Կա­րօ, էդ մար­դիկ ե­կել են քեզ տա­նե­լու,- տագ­նա­պա­լի ազ­դա­րա­րեց ­Մար­թան ցածր ձայ­նով։ ­Մօ­րու­քը նա­յեց օ­դա­յի նեղ­լիկ լու­սանց­քից եւ ա­րագ նե­տո­ւեց հա­ցա­տուն։ Ինչ-որ բան էր ու­զում վերց­նել, բայց ետ դար­ձաւ եւ փո­ղա­նից ձիու կա­պը առ­նե­լով շտա­պեց դուրս։ ­Շեմ­քին չհա­սած դէ­մը կտրե­ցին,
Մար­թան ե­տե­ւից ձայ­նեց. «­Մօ­րուք, դու գնա՛ ի­րենց բա­րեւ տուր։ Ե­թէ քո բա­րեւն ա­ռան ու քեզ ձեռք տուին, վնաս չկայ, իսկ ե­թէ քո բա­րե­ւը չա­ռան՝ ու­րեմն հաս­տատ ի­մա­ցիր, որ ե­կել են քեզ տա­նե­լու»։
Կա­րոն մօ­տե­ցաւ, բա­րեւ տո­ւեց, բայց ոչ մէ­կը նրա բա­րե­ւը չա­ռաւ։

Ձին կանգ­նած էր պա­տի տակ։ ­Մար­թան մօ­տե­ցաւ եւ գլխի կա­մաց թափ տո­ւեց ձիու ե­րե­սին։ ­Ձին ըն­դոստ­նեց դէ­պի աղ­բիւ­րը։

Կա­րոն շար­ժո­ւեց ձիու ե­տե­ւից։
— ­Մենք քեզ հետ մի քիչ գործ ու­նենք, ո՞ւր ես գնում,- զգու­շաց­րեց նրանց պե­տը։
— ­Ձին աղ­բիւրն է, գնամ բե­րեմ, յե­տոյ գոր­ծի մա­սին կը խօ­սենք,- ա­սաց ­Կա­րոն։
Տե­սան, որ ան­զէն է, շա­պիկ վար­տի­քով եւ ձեռ­քին ձիու սանձ կայ, հա­մա­ձայն ե­ղան։
Մօ­րու­քը գնաց դէ­պի աղ­բիւ­րը։ ­Ձին տի­րոջ ոտ­նա­ձայնն առ­նե­լով ա­կանջ­նե­րը խա­ղաց­րեց։ ­Հա­զիւ էր կա­պը ձիու բե­րա­նը դրել, երբ ան­ծա­նօթ մար­դիկ մօ­տե­ցան աղ­բիւ­րին։
— Ինչ­պէ՞ս, դուք իմ ե­տե­ւից է՞ք գա­լիս,- ա­սաց ­Կա­րոն եւ ձեռ­նա­թա­թով անն­կա­տե­լի հա­րո­ւա­ծեց ձիու դնչին։ ­Սո­սէն խրտնեց ու փա­խաւ։
— ­Քու­ռը, քու­ռը,- բղա­ւեց սա­սուն­ցին եւ շտա­պեց ձիու ե­տե­ւից։

Ձին քա­ռատ­րոփ վազ­քով բարձ­րա­ցաւ քար­քա­րոտ բլու­րը, ո­րի վրայ գիւղն էր շին­ուած եւ սլա­ցաւ դէ­պի ­Խոտ­նո­ցի ձո­րը, մեծ քա­րի ուղ­ղու­թեամբ։

Այդ ձո­րը ու­ղիղ տա­նում էր դէ­պի Ա­րա­գա­ծի լան­ջե­րը։ ­Կա­րոն հետ­քը կորց­նե­լու հա­մար ճա­նա­պար­հին մտաւ ինչ-որ տուն, եւ հա­կա­ռակ կող­մից դուրս գա­լով, սլա­ցաւ ձիու ե­տե­ւից։ ­Սո­սէն ­Խոտ­նո­ցի մեծ քա­րի տակ կանգ­նած սպա­սում էր ի­րեն։ ­Հաս­նելն ու հեծ­նե­լը մէկ ե­ղաւ։ ­Մինչ մար­դիկ ուշ­քի կը գա­յին, թէ ի՞նչ կա­տա­րո­ւեց, ­Մօ­րուք ­Կա­րոն ար­դէն մօ­տե­նում էր Ծ­խով աղ­բիւ­րին։
Շատ թամ­բած ձիեր էր սան­ձել այդ ան­սանձ ֆի­դա­յին, բայց այս մէ­կը ան­թամբ էր եւ ան­սանձ, սա­կայն նոյն­քան հնա­զանդ իր կամ­քին, որ­քան մին­չեւ այդ ե­ղած բո­լոր նժոյգ­նե­րը։ Այն­պէս էր մտել ձիու ա­կան­ջը եւ այն­պի­սի հմտու­թեամբ էր վա­րում, մերթ իջ­նե­լով ձիու փո­րա­տակ, մերթ հա­կա­ռակ կող­մից բարձ­րա­նա­լով մէջ­քին ու նո­րից դէ­պի վար թե­քո­ւե­լով կպչում մերթ այս կո­ղին, մերթ այն կո­ղին, որ տե­սա­րա­նը թւում էր զար­մա­նա­լի ա­նի­րա­կան։ ­Մար­թան, հա­րե­ւան­նե­րը եւ շատ գիւ­ղա­ցիք, ո­մանք տա­նիք­նե­րին կանգ­նած, ո­մանք էլ հա­ւա­քո­ւած ­Խոտ­նո­ցի ձո­րում, զար­մա­ցած նա­յում էին այդ տես­լա­ցած ձիա­ւո­րի ե­տե­ւից, ո­րին բռնե­լու հա­մար դէ­պի ­Լեռ­նա­ձո­րի աղ­բիւրն էին վա­զում եօթ զի­նո­ւած մարդ։

— Չ­մօ­տե­նաք ինձ եւ չգաք իմ ե­տե­ւից,- լսո­ւեց ­Մօ­րուք ­Կա­րո­յի սպառ­նա­կան կան­չը հե­ռո­ւից եւ ինքն ու իր ձին կո­րան ա­րե­ւի վեր­ջին ճա­ռա­գայթ­նե­րից դա­տար­կո­ւած ո­լո­րապ­տույտ ձո­րի մէջ։
— ­Փա­խաւ մեր ձեռ­քից,- ա­սաց պե­տը յու­սա­հա­տօ­րէն կանգ առ­նե­լով եւ ար­մու­կը յե­նե­լով մի մթնած ժայ­ռի։

— Գ­նաց միա­նա­լու կոլ­խո­զից փա­խած­նե­րին,- ա­ւե­լաց­րեց նրա թի­կուն­քից վա­զող­նե­րից մէ­կը, զայ­րոյ­թից կրա­կե­լով ձոր­նի­վեր։

Կա­րոն, ի­հար­կէ, բան­դիտ­նե­րին չմիա­ցավ։ նա ի­րեն հա­մա­րում էր նպա­տա­կի մարդ եւ գնաց իր նպա­տա­կի ե­տե­ւից։

Ն.