Հայկական գեղանկարչութեան հանճարեղ վարպետին՝ Մարտիրոս Սարեանին ուղղուած իր նամակներէն մէկուն մէջ, հայոց քնարերգութեան մեծ վարպետը՝ Աւետիք Իսահակեան գրած է.
– «Կոմիտասի երգերի եւ քո գոյների մասին խօսում են որպէս բառերով անթարգմանելի հրաշքների մասին։ Բայց դա այնքան էլ ճիշդ չէ։ Հայաստանում կայ մի գրող, որի բառերը զրնգում են կոմիտասեան շնչով եւ փայլատակում են քո կտաւների գոյներով։ Դա Ակսէլ Բակունցն է»։
Իրաւ այդպիսի՛ն էր, հայոց բնաշխարհի եւ յուզաշխարհի գեղեցկութիւններուն ու խորհուրդներուն, երազներուն եւ տենչերուն, աւանդութեանց ու նորարար երկունքին մեծ նկարիչն ու երգիչն էր Ակսէլ Բակունց, որուն ծննդեան 113րդ տարեդարձն էր երէկ՝ Յունիս 13ին։
Հայ արձակը յատկապէս Բակունցի գրիչով նուաճեց պարզութեան եւ խտութեան, պատկերաւոր գեղեցկութեան եւ խոհական ընդգրկումի եզակի բարձունք մը՝ ժամանակներէն վեր բարձրացող եւ յաւերժի ուղին լուսաւորող ինքնատիպ գագաթ մը դառնալով ոչ միայն արեւելահայ, այլեւ ամբողջ հայ արձակագրութեան երկնակամարին վրայ։
Անկասկած Բակունցի եղերական վախճանը՝ 1937ին ստալինեան ահաւոր խորշակին զոհ երթալու դառն ու դաժան հարուածը աւելիով շեշտեց մեծութիւնը հայ գրականութեան այս հսկային։ Չարենց եւ Բակունց փաստօրէն եղան անբաժան երկու երեսները հայկեան հանճարին միեւնոյն մետալին. իրարմէ այնքա՜ն տարբեր իրենց նկարագրով եւ յուզաշխարհով, բայց եւ միաժամանակ այնքա՛ն հարազատ ու զիրար ամբողջացնող իրենց տաղանդով, առաքելութեան կոչումով եւ եղերական վախճանով։
Աւազանի անունով Ալեքսանդր Ստեփանի Թեւոսեան՝ Ակսէլ Բակունց ծնած էր 1899ի Յունիս 13ին Գորիս, հայոց Զանգեզուր աշխարհի բնական գեղեցկութեան եւ խորհրդաւորութեան ծոցին մէջ։ Գորիսի ծխական դպրոցը աւարտելէ ետք, 1910ին ընդունուեցաւ Էջմիածնի Գէորգեան Ճեմարանը, ուր եօթը տարի ոչ միայն աշակերտեց ժամանակի հայ դպրութեան վաւերական բոլոր մեծերուն, այլեւ՝ տիրապետեց հայ ժողովուրդի հոգեմտաւոր հարստութեան ու մշակութային ժառանգութեան, այդ բոլորով հարթելու համար Հայաստանի ու հայ ժողովուրդի դժուարին ուղին դէպի նոր ժամանակներ։
Գէորգեան Ճեմարանի գաղափարաշունչ մթնոլորտը թրծեց նաեւ Բակունցի քաղաքացիական ու ազգային¬քաղաքական ճառագայթող կերպարը՝ իբրեւ հայոց ազգային¬ազատագրական շարժման փարած ջերմեռանդ դաշնակցականի, իբրեւ հայոց գիւղական աշխարհի անանց արժէքներու համակարգին պահապանի եւ, միաժամանակ, իբրեւ արդիականացման յառաջապահ դրօշակիրի։
Իբրեւ Հայ Կամաւորական Շարժման զինուորի մասնակցեցաւ 1918ի Անկախութեան թէժ մարտերուն՝ Կարինէն մինչեւ Կարս եւ Ալեքսանդրապոլ։ Իսկ երբ անկախացաւ Հայաստանը եւ մեր ժողովուրդը ամբողջ թափով լծուեցաւ իր ազգային պետականութեան կառուցումին, Բակունց վերադարձաւ իր ծննդավայրը եւ ամբողջապէս նուիրուեցաւ ուսուցչութեան՝ նորահաս սերունդին հայոց լեզուն եւ գրականութիւնը, պատմութիւնն ու մշակոյթը սորվեցնելու սրբազան գործին։
Նոյն շրջանին, գրական¬գեղարուեստական իր գործերուն կողքին, Բակունց ձեռնամուխ եղաւ հայ գիւղի ընկերային եւ տնտեսական հոգերն ու ցաւերը դարմանելու, զարգացման ուղին ճշդորոշելու եւ առկայ ապօրինութիւններն ու անարդարութիւնները յաղթահարելու աշխոյժ հրապարակագրութեան։
Խաչատուր Աբովեանի, Միքայէլ Նալբանդեանի եւ Րաֆֆիի ազգային¬գաղափարական աւանդին առանձնայատուկ համադրումը կար Բակունցի մէջ, որ Հայաստանի խորհրդայնացման առաջին տարիներուն գրական պայքարի ասպարէզ նետուեցաւ՝ հինի եւ նորի հակադրութիւնն ու բախումը ազգային հունով յառաջ մղելու առաջադրանքով, թէ՛ գեղարուեստական իր գրականութեան, թէ՛ հրապարակագրութեան մէջ հետեւողականօրէն շեշտելով դարերով պահպանուած լաւն ու գեղեցիկը, արդարն ու մարդկայինը պահպանելու եւ նորոգելու, արդիական շունչով զարգացնելու հրամայականը։
Այդ մղումով էր, նաեւ, որ Բակունց 1920ին գնաց Խարկով՝ բարձրագոյն ուսման տիրանալու եւ գիւղատնտեսութեան մէջ մասնագիտանալու որոշումով։ 1923ին, ուսումը աւարտելով, ան վերադարձաւ Զանգեզուր, ուր եւ ստանձնեց գիւղատնտեսութեան մէջ պատասխանատու պաշտօն։
Բակունց սկսաւ գրել կանուխ տարիքէն։ 1915ին, Շուշիի «Փայլակ» թերթին մէջ, լոյս տեսաւ Գորիսի քաղաքապետին անօրինութիւնները քննադատող իր հրապարակագրական ակնարկը, ինչ որ սկիզբը դրաւ բակունցեան ժառանգութեան հիմնական ուղղութիւններէն մէկուն, որ հայ գիւղին, հայ գեղջուկին եւ գիւղատնտեսութեան պաշտպանութիւնը եղաւ, աւանդականն ու արդիականը համադրաբար զարգացնելու առաջադրանքով։ Այդ ուղղութեան ծնունդ եղան 1920ականներու առաջին կիսուն, Թիֆլիսի «Մարտակոչ» եւ Երեւանի «Խորհրդային Հայաստան» թերթերուն մէջ իր ստորագրած հրապարակագրական էջերը՝ «Մեր գիւղերում», «Գաւառական նամականի» եւ «Նամակներ՝ գիւղից» խորագիրը կրող շարքերով։
Նաեւ հայ ազգային¬քաղաքական թեմաներով ու հայկական ազատամարտի ներշնչումով յատկանշուեցաւ Բակունցի հրապարակագրութիւնը։ 1918ին, Երեւանի «Ժողովուրդ» թերթի էջերուն, ան հրատարակեց Անկախութեան պայքարէն ներշնչուած պատերազմական իր ակնարկները, որոնք հետագային իրենց արձագանգը գտան խորհրդային պաշտօնական մտածողութեան մէջ ազգային ուղղութիւնը գտնելու, յայտնաբերելու եւ զարգացնելու Բակունցի հետեւողական ճիգերուն մէջ, որոնց համար ալ իր կեանքով ծանր գին վճարեց հայ արձակագրութեան մեծ վարպետը։
Ակսէլ Բակունցի գրական տաղանդը ռումբի պէս պայթեցաւ 1927ին՝ «Մթնաձոր» անունով պատմուածքներու իր ժողովածուին հրատարակութեամբ։ Խորհրդային պոլշեւիզմի քանդիչ մոլեգնութեան նորովի բորբոքման տարիներն էին, հինը ամէն գնով մերժելու եւ քանդելու հիւանդագին շրջանն էր եւ, ահա՛, կոմիտասեան շունչով եւ սարեանական գոյներով ողողուած իր արձակով՝ ինչպէս քննդատները պիտի վկայէին տասնամեակներ ետք, Բակունց հրապարակ կþիջնէր «յաւիտենական գեղեցկութիւնների կողքին» վարպետօրէն արտայայտելով հայ կեանքի «դառն ու լուռ ցաւերը, որոնք յար ու նման էին աշխարհի ծայրերում ապրող մարդկանց ցաւերին: Նա չէր իդէալականացնում բնաշխարհը, այլ մտահոգ էր բնութեան անզուգական գեղեցկութեան մէջ վեր հանելու ժողովրդի դառը կացութիւնը: Համակիրները շատ էին, բայց քիչ չէին չարախօս թշնամիները…
«Բակունցը անյողդողդ էր, հարազատ իր համոզմունքներին, հին արժէքների կողքին դնում էր իր սրբատաշ որմը, նորի իր արարումը: Նա ցանկանում էր ձերբազատուել հողժողկոմատի՝ իր ծառայութիւնից եւ անցնել ստեղծագործական աշխատանքի»:
Եւ իրապէ՛ս մեծ ոստումով Բակունց գրաւեց հայ գրականութեան հրապարակը՝ 1927¬1937 տասնամեակին։ «Մթնաձոր»ին հետեւեցաւ «Յովնաթան Մարք» երգիծական վիպակը, իսկ 1933ին լոյս տեսաւ «Սեւ Ցելերի սերմնացանը», որ «Մթնաձոր»ով անմահացած հայ արձակւագրութեան անմահ էջերը հարստացուց նոյնքան եւ աւելի գեղեցիկ՝ անկորնչելի պատմուածքներով։ Բակունց ձեռնարկեց նաեւ շարժանկարի համար բեմագրութեանց եւ ստեղծեց «Զանգեզուր» շարժանկարի բնագիրը, որ սակայն բնաւ չնկարահանուեցաւ ի՛ր՝ բակունցեա՛ն հարազատութեամբ, այլ՝ խեղաթիւրուած տարբերակով հրամցուեցաւ հայ սերունդներուն, խորհրդային հակադաշնակցական թոյնով լեցնելով անոնց հոգին։
Խորհրդային իշխանութիւնները կատաղի պայքար ծաւալեցին Բակունցի դէմ, 1936ին ձերբակալեցին, քանի մը ամիս ամէնէն ահաւոր չարչարանքներու ենթարկեցին հայկական արձակի փառքը մարմնաւորող մեծ գրողին, բայց չկրցան Բակունցին պարտադրել «խոստովանութիւններ» եւ ի վերջոյ կարճատեւ, հազիւ 25 ռոպէ տեւած «դատավարութենէ» մը ետք, մահուան դատապարտեցին եւ անմիջապէս, գնդակահարումով, պոկեցին կեանքի թելը հայկեան հանճարին այս եզակի ճառագայթումին։
Կիսաւարտ մնացին Բակունցի «Խաչատուր Աբովեան» եւ «Կարմրաքար» ծաւալուն գործերը։ Բայց այն ամէնը, ինչը Բակունց գեղարուեստական բարձրորակ արարումով վերադարձուց իր ժողովուրդին՝ արժանաւորապէս հայ հոգեմտաւոր ժառանգութեան եւ անմահ գրողներու համաստեղութեան մէջ ինքնուրոյն եւ բարձրադիր պատուանդան ապահովեց հազիւ 38 տարի ապրած, բայց ամբողջ դարերու վրայ լոյս սփռող իր արուեստը կերտած Ակսէլ Բակունցին։
Ակսէլ Բակունցի ծննդեան 113րդ տարեդարձին նուիրուած վկայութեան այս էջը շնչաւորելու թող ծառայէ «Ծիրանի Փողը» կոչուած իր գործէն արտատպուած կողքի հատուածին ընթերցումը։
ՀԱԶՐՈՆ
(Հատուած՝ «Ծիրանի Փողը» շարքէն)
Ակսէլ Բակունց
Նրա հայրենիքը եղել է քարոտ Սասունը, այդ խուլ երկրի ամենախուլ անկիւնը, որտեղ ձորերը դառնում են կիրճեր եւ լեռների գագաթները՝ ապառաժներ: Տաք կիրճերում, լեռնային վտակների ափերին, կանաչում էր վայրի խաղողը, եւ նրա որթը մագլցում էր պղնձագոյն ժայռերի վրայ: Աճում էր եւ վայրի հոնը, երբեմն թուզը: Իսկ բարձրերում, որտեղ քարափների վրայ ցրուած էին նրանց աղքատ գիւղակները, ցանում էին կորեկ եւ վաղահաս ցորեն: Երբ հասնում է կորեկը, ձորերից բարձրանում էին գազանները: Մարդիկ արտերի եզրին խարոյկ էին վառում, որպէսզի արջերը չտրորեն կորեկը:
Նրա մանկութիւնը խաղացել է այդ քարափների վրայ: Ինչպէս Ֆաւն (այծամարդ), այդ պատանին փող է նուագել քարանձաւների ստուերում, եւ նրա պարզ երգերին արձագանգել են ձորերը: Երբեմն կարկուտն է ջարդել նրան, երբեմն քարերն են քերծել դէմքը, ցուրտը, եւ արեւը խանձել են նրա կուրծքը, ինչպէս լեռան լանջը: Նա կռուել է գազանների հետ, եւ նրանց հետ, որոնք հրացանների կրակոցների աղմուկով քշում էին նախիրը, ոչխարը, առեւանգում կին ու երեխայ:
Թւում էր, թէ մինչեւ մահ կþապրի այդ ժայռերի վրայ, ինչպէս իր պապերը, կը ցանի կորեկ, աշնանը կþիջնի ձորերը, կը հաւաքի միրգ եւ ցախ, ձմեռը կը լսի հին զրոյցները՝ Ձենով Օհանի, Մսրա Մելիքի եւ Թլոր Մանուկի մասին:
Բայց պայթեց պատերազմը, եղաւ զօրաժողով, բռնութիւններ, հրդեհեցին դաշտի գիւղերը, հրդեհաձիգները ձորերով բարձրացան մինչեւ լեռների գագաթները, մինչեւ նրանց խեղճ խրճիթները, հրացանները որոտացին, եւ շողացին սրեր, ամպերի փոխարէն քարափների վրայ նստեց այրուող գիւղերի մուխը: Բոցը հասաւ դեղնած արտերին, կրակը լափեց ե՛ւ սերմ, ե՛ւ սերմնացան:
Հազրոն առաւ իր կնոջն ու աղջկան եւ ծերպերով, քարայծի արահետներով անցաւ լեռից-լեռ, քարանձաւից-քարանձաւ, կերաւ ընդեղէն եւ ալոճ, եւ մասուր,- ապա հոգնած, ահը աչքերի մէջ գնաց հարաւի կողմը, գնաց մերթ իբրեւ քուրդ հովիւ, մերթ իբրեւ քաղցած գայլ եւ հասաւ անծանօթ մի աշխարհ, որտեղ ոչ լեռներ կային ոչ լեռնային լոյս աղբիւրներ: Շոգ հարթավայր էր, պղտոր դեղին գետերով, որոնց ջրերի մէջ չէին երեւում այն կապոյտ առուակները որ իջնում էին իրենց լեռների սառոյցներից:
Նա հանեց ծիրանի փողը, այն կարմրաւուն սրինգը, որի վրայ նուագել էր կապոյտ լեռների երգերը, եւ նրա մատներր խաղացին ծիրանի փողի վրայ։ Հազրոն շոգից խանձուած շրթունքներով գրկեց փողի բերանը, ինչպէս Լեռնային գիւղերում ջուր են խմում կաւէ դորակներից։ Ջրի նման գլգլում էր նրա նուագը, լեռների երգը՝ շոգ հարթավայրում։
Լաց լացեց կինը, փոքրիկ աղջիկը քնեց մօր ծնկների վրայ, լացեց եւ Հազրոն, յետոյ թեթեւութիւն իջաւ սրտի վրայ, ինչպէս կապոյտ ամպը նստում էր Մարութայ բարձր սարին։
Ապա սրբեց արցունքը, ուսն առաւ աղջկան, առաջ՝ կնոջն եւ ետ նայեց։ Փոշի էր նստել հեռուի լեռների վրայ, եւ չէին երեւում իրենց բարձր լեռները։
Հազրոն ասաւ կնոջը.
Էսօր դուման (մշուշ, մառախուղ) է մեր լեռան վրայ, վաղը նորից արեւ կը ծագի։
Բռնեցին մի ճանապարհ, մոլորուեցին հազար ճանապարհներում, յետոյ, երբ արդէն սպիտակ մազեր կային նրա գլխին, Հազրոյի քոչը ելաւ այս բարձր լեռը։
* * *
¬ Հազրօ՛,¬ կանչում է նստած ստուերներից մէկը,¬ չալե՜ս։
Ուրեմն այս բարձրահասակ մարդն է Հազրոն, որի մասին պատմել էր ինձ իմ վաղեմի ծանօթը։
¬ Խնամին, խնամին…
¬ Եար խուշտա…
Տղան արագ իջնում է նրա գրկից եւ վազում ներքեւ։ Հազրոն մօտենում է ինձ եւ մեկնում ձեռքը։
¬ Բարի տեսանք։
Նա ունի լայն ճակատ, որ լուսնի տակ պղնձագոյն է երեւում, ճերմակ մազեր եւ կեռ արծուաքիթ։ Նրա աչքերը փայլում են երիտասարդական աւիւնով։
¬ Կը խաղա՞ք,¬ նայում է միւսներին։ Ես երբեք, երբեք չեմ մոռանայ այդ լուսնեակ գիշերը. բարձր լեռան մի գիւղում, Հազրոյի տան կտուրը, նրա նուագը եւ հսկաների հին պարը։
Տղան տնից բերեց սրինգը, այն ծիրանի փողը, որ քիչ աւելի երկար էր մեր հովիւների սովորական սրինգից։ Նա կանգնեց կտուրի ծայրին, փողի բերանը դարձրեց դէպի գիւղի կողմը, եւ հետզհետէ, ինչպէս լուսաբացը լեռներում, զարթնեց «Եար խուշտան»։ Նա սկսեց դանդաղ եւ մեղմ, յետոյ ձայները զօրացան, արագացաւ չափը։ Յետոյ վայրենի կանչով վեր թռաւ ջրբաժանը, կանգնեց կտուրի մէջտեղ, նրան հետեւեց երկրորդը, երրորդը, եւ շուտով նրանց երկու շարքը, ինչպէս երկու վիթխարի ապառաժ, զարնուեցին իրար՝ ձեռքերով, ծնկներով եւ կրծքով։ Նուագն աւելի թնդեց. դողում էին կտուրի գերանները, կարծես իրար վրայ արշաւում էին բանակներ։ Նրանց ձեռքերի հարուածը պողպատի ձայն էր հանում, եւ կայծեր էին թռչում նրանց բորբոքուած աչքերից։
Հարեւան կտուրների վրայից, տների բակերից կանայք եւ աղջիկները դիտում էին լեռնականների պարը։ Երբ մի շարքը միւսին ետ էր մղում ձեռքերի հարուածով, կարծր կրծքերի զարկով, նահանջողները արշաւում էին նոր թափով, որպէսզի վրիժառու լինեն ամօթի եւ պարտութեան համար։
Հազրոն նուագում էր իր ծիրանի փողը, նուագում էր նոր զուարթութեամբ այն երգը, որ իբրեւ երիտասարդ Ֆաւն նուագել էր իր հայրենի քարանձաւներում, այնտեղ, ուր ամպերր հիւղակներից ցածր են լողում եւ երբ զարկում է կայծակի լախտը, մի վայրկեան բռնկւում են ձորերը։
Նրանք գնացին։
Կտուրի վրայ մնացինք Հազրոն եւ ես։ Տուն գնաց եւ այն փոքրիկ տղան, նրա թոռը։ Լուսնի տակ ես դիտում էի նրա կարմրաւուն փողը։ Նա ծանր էր եւ կարծես ձուլուած էր ծանր մետաղից։ Ես բռնում էի այդ փողը գիշերային զովի դիմաց, եւ փողը մեղմ քամուց մետաղի ձայն էր հանում։
Իսկ Հազրոն պատմում էր, որ իր կեանքում ամենածանր հարուածը եղել է կնոջ մահը։ Աղջիկն ամուսնացել է դաշտի գիւղում։ Պապի մօտ յաճախ է լինում այն փոքրիկ տղան, նրա առաջին թոռը։
Աստղերի եւ լուսնի տակ փռուել էր Արարատեան դաշտը։ Մասիսների ձիւնոտ գագաթների սպիտակ ցոլքը լոյս էր գցում մինչեւ երկնքի խորքը։ Հեռւում, ուղտերի քարաւանի նման ձգուել էին Հայկական պարի լեռները։
¬ Կը տեսնե՞ս էն գուղ, կրակների ձախ կողմը։
Հովուական կրակների ձախ կողմը, դաշտի վրայ երեւում էր մի սեւ կետ։
¬ Հոնի (այդտեղ) զիմ նշանածն ա թաղուկ։
Երբեմն նա իջնում է լեռան գիւղից, վերցնում է չոր ցախ եւ կնոջ գերեզմանի գլխավերեւը կրակ վառում։ Նա նստում է այնքան, մինչեւ հանգչում է կրակը, յետոյ տխուր, տխուր նուագում է ծիրանի փողը եւ այն երգերը, որ նուագում էր իրենց հեռու երկրում, որտեղ ինքը հովիւ էր, կինը՝ գիւղական աղջիկ։ Յետոյ թեթեւ հոգով գնում է աղջկայ տունը, լսում է նրա տան աղմուկը, խաղում է թոռների հետ եւ մենակ ճանապարհ ընկնում դէպի լեռը, դէպի լեռան գիւղի իր պարզ խրճիթը։
¬ Հազրօ, դու լա՞ւ էիր ապրում քո գիւղում։
¬ Մեր քարափների վրա՞յ։ ¬ Եւ լռում է։
¬ Հէյ վա՜խ ջահելութիւն, թռար…
Եւ նորից վերցնում է փողը։
Նուագում է, այս անգամ ոչ թէ լեռնականների կորովի երգը, որից բորբոքւում է արիւնը, ¬ այլ հովուական պարզ մի երգ։ Կայ եւ թախիծ այդ երգի մէջ, կարծես մէկը մոլորուել է խոր ձորերում եւ տխուր հեկեկում է, կայ եւ ջինջ ուրախութիւն, երբ լեռների վրայ ծագում է արեւը, ելնում է ծուխը, մշակը գնում է աշխատանքի, վերջապէս կան եւ կարօտի հնչիւններ՝ վերադարձի եւ վերջին յոյսի։
¬ Հաղ մի (անգամ մը) երթամ տեսութեան մըր քարերին, մըր ձորերին, մըր Մարութայ բանձր սարին։ Առնիմ զիմ ծիրանի փող, ժողվիմ մարդերու, նստիմ անուշ խոտերու վրեն, հանց գառներ մարդիկ նստեն զիմ շորս բոլոր, երգեմ էնոնց խաղաղութեան զիմ երգեր, մարդիկ հալալ զուլալ ախպրտոց պէս գրկեն զիրար, չեղնի ոչ տէր, ոչ մշակ, ոչ թուր, ոչ բռնութիւն։ Փչեմ զիմ ծիրանի փող, էլման (դարձեալ) ծուխ բարձրանայ երդիկներեն, խմեմ մըր լուս աղբըրներեն, զիմ քրտինք կաթա մըր քարերու վրեն, մըր բանձր սարի ամպ թող լիզա զիմ սիվտակ ոսկորներ…
¬ Հազրօ, իսկ ու՞մ կտաս քո ծիրանի փողը։
¬ Զիմ փող կիտամ իմ քաջարծիւ թոռնիկին։
Ն.
«ԱԶԱՏ ՕՐ»
