Թրքական պետութեան բարձրաստիճան պաշտօնատարներուն եւ ՔԱԿ-ի ղեկավար Ապտուլլա Օճալանի միջեւ նոր բանակցութիւններ վարելու, ինչպէս նաեւ

ՔԱԿ-ին կողմէ զէնքերը վար դնելու ուղղութեամբ տարուող բանակցութիւններուն մասին մամուլին մէջ երեւցող լուրերուն առընթեր, հիւրընկալուեցանք Թուրքիոյ խորհրդարանին մէջ ներկայացուած Խաղաղութիւն եւ ժողովրդավարութիւն կուսակցութեան (ԽԺԿ) համանախագահ Սելահաթթին Տեմիրթաշին կողմէ: Տեմիրթաշ խօսեցաւ տարուող բանակցութիւններէն ակնկալիքներուն, ինչպէս նաեւ քիւրտ ժողովուրդին ներկայ քիւրտ ժողովուրդին ներկայ հոգեվիճակին եւ քրտական շարժումի առնելիք անհրաժեշտ քայլերուն մասին, որպէսզի կարենայ անցեալին հետ առերեսուիլ հայկական հարցին վերաբերեալ:

Հ.- Իբրեւ ԽԺԿ-ական, ի՞նչ տեղեկութիւն ունիք վերջերս բացայայտուած Օճալան-ՄԻԹ (ազգային հետախուզութեան կազմակերպութիւն) բանակցութիւններուն մասին:

Պ.- Առարկայական տուեալներու վրայ հիմնուելով` բան մը չեմ կրնար ըսել, որովհետեւ այս հանգրուանին կառավարութիւնը ո՛չ մէկ տեղեկութիւն կը բաժնեկցի մեզի հետ. սակայն, եթէ այսպիսի բանակցութիւն մը կայ, անշուշտ որ կը կարեւորենք զայն:

Հ.- Իբրեւ բանակցութիւ՞ն կ՛արժեւորէք սկսած այս ժամանակահատուածը:

Պ.- Ատիկա կը տեսնենք իբրեւ բանակցութիւններու սկզբնաւորութիւն: Մեծայարգ Օճալանին հետ պատուիրակներուն բանակցութեան սկսիլը ամենակարեւոր առաջին քայլն է: Մենք` իբրեւ ԽԺԿ-ական, կը քննարկենք, թէ այս գործընթացը ինչպէ՞ս կրնանք խորացնել եւ ինչպիսի՞ պատասխանատուութիւն կրնանք վերցնել:

Հ.- Այսպիսի հանգրուաններուն, երբ յաճախակի կը դառնայ յիշատակումը Իմրալըի (Պոլսոյ մէջ Օճալանի բանտարկուած կղզին), Գանտիլի (Կորդուաց լեռներ, ՔԱԿ-ի հիւսիսային Իրաքի մէջ գտնուող լեռնային ճամբար) կամ կազմակերպութեան Եւրոպայի թեւին, կարծես ԽԺԿ-ն դուրս կը մնայ այս բանակցութիւններէն. մինչդեռ քաղաքականութիւնը հոս կը գտնուի, դուք Անգարա` խորհրդարանին մէջն էք… Արդեօք աւելի ազդու դեր մը չէ՞ք կրնար վերցնել:

Պ.- Լուսանցքայնացուած չենք. դուրսէն թերեւս այսպիսի արժեւորումներ ըլլան, սակայն կողմերը մեզ լուսանցքայնացնելու տրամադրութեան մէջ չեն: Չենք կարծեր, որ դռները փակուած են մեր առջեւ. ճիշդ ալ այս սկզբնական շրջանին կրնանք ներդում մը ունենալ: Ինչպէ՞ս կարելի է. հանրային կարծիքին նախապատրաստութեամբ, նեցուկի ապահովմամբ…

Հ.- Ի՞նչ բան հարկաւոր է ասոր համար:

Պ.- Կառավարութիւնը պէտք է որ աւելի բաց եւ թափանցիկ ըլլայ. ո՛չ թէ միայն մեզի, այլ ամբողջ հասարակութեան հանդէպ… Մենք կը գիտակցինք, որ բանակցութիւններու ընթացքին կարելի չէ ամէն բան բացայայտել. սակայն որոշ աստիճանի լուսաբանութիւններ անհրաժեշտ են. այդ պարագային ԽԺԿ-ն ալ կրնայ ունենալ իր ներդրումը: Բացի այդ, իրենց գործածած լեզուն եւ ոճը երբեք չի նպաստեր գործընթացին բարենպաստ զարգացման. անհրաժեշտ է, որ այս ընթացքը փոխուի. ԽԺԿ-ն պատրաստ է իր նպաստը բերելու գործընթացը յառաջ մղելու համար նոր խօսելաոճ մը զարգացնելու ուղղութեամբ:

Հ.- Այս առումով, ձեր հասցէին ալ քննադատութիւններ ուղղուած են. երբեմն դո՛ւք ալ կարծր արտայայտութիւններ կ՛ունենաք:

Պ.- Կարելի է իրաւացի նկատել կարգ մը քննադատութիւններ. բայց քանի որ կառավարութիւնը կ՛ուզէ խորացնել այս գործընթացը, մենք կրնանք մեր նպաստը բերել. կը բաւէ, որ լրջութիւն եւ անկեղծութիւն տեսնենք:

Հ.- Ակնարկեցիք հանրային կարծիքի նախապատրաստութեան մասին. ըստ իս, ԽԺԿ-ին պատմական դեր մը վիճակուած է քրտական կողմէն աւելի նախապատրաստելու թրքական կողմը: Թուրք հասարակութեան հետ աւելի առողջ երկխօսութիւն մը իրականացնելու վերաբերեալ քննարկումներ կ՛ունենա՞ք:

Պ.- Իրաւունք ունիք, որովհետեւ քրտական հանրային կարծիքը, պատրաստ է խաղաղութեան. սակայն ճիշդ չ՛ըլլար ձեր ըսածները ամբողջութեամբ բեռցնել միմիայն ԽԺԿ-ին վրայ, ամէն բանէ առաջ այս պատասխանատուութիւնը կ՛իյնայ թուրք հանրային կարծիքը այս վիճակին հասցնողներուն վրայ, այսինքն` մինչեւ օրս հասնող վարչակարգի կուսակցութիւններուն, որոնք քիւրտերուն եւ մնացեալ բոլոր այլ հաւաքականութիւններուն հանդէպ գործածեցին խտրականութիւն տարածող լեզու մը, խաղաղութեան գործընթացներուն հակասող լեզու մը…

Հ.- Կոշտ ձեւով ըսուած` կ՛ակնարկէք իբրեւ «Թրքական հարց» որակաւորուող հարցին:

Պ.- Անշո՛ւշտ. բոլոր այս բաները ԽԺԿ-ն առանձինը չի կրնար կարգաւորել. կառավարութիւնն ալ աշխատանքի իր բաժինը ունենալու է այս հարցին մէջ:

Հ.- Կառավարութիւնը ի՞նչ պէտք է ընէ:

Պ.- Լրատուամիջոցներու կողմէ ԽԺԿ-ի վրայ բանեցուած գրաքննութիւնները հարկ է որ վերանան. նախ կառավարութիւնը պէտք է վերցնէ այն արգելքը, որ կը զրկէ ԽԺԿ-ն որեւէ հիմնարկութեան մասնակցելէ, երկրորդ, կառավարութիւնը պէտք է հրաժարի մեզի դէմ գործածուող սպառնական լեզուէն:

Հ.- Գիտեմ, որ դժուար հարցում է, սակայն լուծումի տանող ձեր ճամբու քարտեսը ինչպիսի՞ քարտես մը կ՛ըլլար:

Պ.- Իսկապէս որ դժուար է. դժուար է, որովհետեւ մենք առանձին գլուխ չենք կրնար հանել. քարտեսը պէտք է ներառէ բոլոր դերակատարները, իրապաշտ պէտք է ըլլայ եւ չհիմնուի երազներու վրայ:

Հ.- Կը հարցնեմ, որովհետեւ գործածեցինք իրապաշտ բառը. երբ մտաբերենք «միակողմանի ինքնակառավարման յայտարարութեան» նման բառամթերք, մօտիկ անցեալի վերաբերեալ ինքնաքննադատութիւն մը կ՛ունենա՞ք:

Պ.- Թերեւս մեկուսի դէպքերու համար ինքնաքննադատութեան արժեւորում մը ըլլայ, սակայն մենք, ընդհանրապէս, գործընթացը խափանող յայտարարութիւններ չունեցանք: Խորքին մէջ մենք մեր դիրքորոշումը ճշդեցինք գործընթացներուն խափանման պատճառով:

Հ.- Բանակցութիւններու շրջանի աւարտին ի՞նչ բանին իրականացումը կը փափաքիք:

Պ.- Բանակցութիւնները պէտք է որ ժողովրդավար քաղաքականութեամբ լուծում բերեն մեր հարցերուն. թերեւս բոլոր հարցերը չկարենան լուծում գտնել, սակայն, առնուազն միջին ժամկէտով, առիթ կը ստեղծէ ժողովրդավար քաղաքականութեամբ հարցերը լուծելու:

Հ.- Կը հաւատա՞ք, որ սահմանադրութիւնը կրնայ էական դեր մը ունենալ այս հարցին կապակցութեամբ:

Պ.- Եթէ դուրսը համաձայնութիւն գոյանայ, ատիկա կը ցոլայ սահմանադրութեան համաձայնութեան համար կազմուած յանձնախումբին վրայ. այս վայրկեանին այդ համաձայնութիւնը տեսանելի չէ: Չորս կուսակցութիւնները կանգնած են չորս տարբեր անկիւններ:

Հ.- Կարելի՞ է, որ երկու-երեք կողմերը միջկուսակցական համաձայնութիւններ գոյանան:

Պ.- Ըստ իս, այս դուռերը պէտք չէ փակ պահել:

Հ.- Քրտական քաղաքականութիւնը պնդումներ ունէր նոր սահմանադրութեան մէջ ինքնակառավարման եւ գոյավիճակի մասին. սակայն դիւրին չերեւիր լուծել այս հարցերը իրերու ներկայ դրութեան մէջ. ճկունութիւն պիտի ցուցաբերէ՞ք:

Պ.- Այս հարցերը մէկ մասն են մեր կուսակցութեան ծրագիրին. եւ դժուար է ենթադրել, թէ ի՞նչ ժամանակացոյցով զանոնք կրնանք իրագործել: Միեւնոյն ժամանակ, հարցը զինեալ պայքարի եւ ընդհարումներու երեսակ մըն ալ ունի, եւ այդ հարցերը զինեալներուն ալ պահանջն է: ՔԱԿ-էն զէնքերը վար դնել պահանջողները եթէ քննարկման նիւթ պիտի դարձնեն կազմակերպութեան այս սպասումները, ասիկա կարեւոր զարգացում մը կ՛ըլլայ:

Հ.- Թուրքերու եւ քիւրտերու միջեւ հաւանական խզումի մը մտավախութիւնները ծայր աստիճան զօրացած են. ի՞նչ է ձեր կարծիքը:

Պ.- Բաղդատմամբ նախկին շրջաններու, խզումի մը հաւանականութիւնները աւելի մեծ է. եթէ քիւրտերուն հարց տրուէր, մեծամասնութիւնը պիտի ուզէր ապրիլ տարբեր պետութեան մը մէջ, որովհետեւ քիւրտերուն համար այլեւս շատ յստակ դարձած է, որ այս պետութիւնը կը պատկանի թուրքին, որ` պետութեան բոլոր կարելիութիւններն ու կարողութիւնները կ՛օգտագործուին ի շահ թուրքին զարգացման, իսկ մնացեալներուն բաժին կ՛իյնայ լռել, չլռողներուն` գաւազանի քաղաքականութիւն:

Հ.- Այս կէտէն ետք ինչպէ՞ս պիտի ըլլայ ետդարձը:

Պ.- Թուրք պետութիւնը այլեւս չի կրնար գործածել քիւրտ ժողովուրդը միակողմանի կերպով կառավարելու իրաւասութիւնը. կա՛մ ինքնավար կառավարման իրաւունք պիտի տայ, կա՛մ շրջանային կառավարման եւ կա՛մ, եթէ քիւրտերը անկախանալ ուզեն, թուրքերուն հետ պիտի նստին, առանց արիւն թափելու, բանակցութիւններով պիտի լուծեն այս հարցը: Մեր փափաքն է բաժնեկցիլ անկախութիւնը հասարակաց սահմաններուն մէջ. հոս պէտք չէ եզրակացնել, որ ԽԺԿ-ն կամ Քրտական ժողովրդական քոնկրեսը (ՔԺՔ) իրեն յատուկ շրջան մը կը պահանջէ. ինքնավար շրջաններու մէջ բոլոր կուսակցութիւններն ալ ազատ են մասնակցելու ընտրութիւններու. ամբողջ աշխարհի մէջ այսպէս է դրութիւնը:

Հ.- Ասիկա արեւմտեան ժողովրդավարութիւններու համար բնական կ՛ընկալուի, սակայն Թուրքիոյ համար պերճանք կը թուի ներկայի դրութեամբ. արդեօ՞ք ԽԺԿ-ն իր պահանջներն ու առաջարկները անբաւարար ձեւով կը ներկայացնէ Թուրքիոյ:

Պ.- Կ՛ընդունինք այս նիւթին կապակցութեամբ մեր թերացումները. սակայն չմոռնանաք, որ երեք տարիէ ի վեր կառավարութեան ահաբեկչութեան տակ տքացող ԽԺԿ մը կայ, որուն տասը հազար անդամները ձերբակալուած են: Ա՛յս աստիճան կանխակալ համոզումներու դէմ պայքարող ԽԺԿ մը ի՞նչ կրնայ հասկցնել սովորական թուրքի մը:

Հ.- Բացայայտ է, որ Թուրքիոյ ներկայ պայմաններուն մէջ քիւրտերուն անկախութեան պահանջը ընդունելի պիտի չըլլայ. երբ զէնքերը միշտ առկայ են սեղանին վրայ, այս պահանջին շատ աւելի արիւնահեղութեան պատճառ դառնալու հաւանականութիւնը սարսափելի չէ՞:

Պ.- Անշուշտ որ այդպէս է. կը մաղթեմ, որ նման վիճակ մը չենք ապրիր. իրենց իրաւունքներուն տիրանալու համար քիւրտերուն միակ ընտրանքը զէնքը պէտք չէ, որ ըլլայ: Երբ Սուրիան արեան բաղնիքի վերածուած է, քիւրտերը առանց զէնքի ուժեղացան: Մեր նախընտրած ուղին անշուշտ որ առանց զէնքի եւ արիւնի ուղին է. ես չեմ պնդեր, որ քիւրտերը անկախանան ապագային, սակայն եթէ քիւրտերուն համար այլընտրանք չէ մնացած, քիւրտերն ալ, մնացեալ ժողովուրդներու նման, ունին ինքնորոշման իրաւունք:

Հ.- Ինչպէ՞ս պիտի ըլլայ ասիկա:

Պ.- Անձնապէս կ՛ուզէի, որ նման բան մը հանրաքուէով ըլլար. ժողովուրդին հարց տրուէր, թէ ինչպէ՞ս կ՛ուզէին տեսնել այդ շրջանը. իմ փափաքած եղանակս ա՛յս է:

Հ.- Ասիկա չի՞ հակասեր ձեր ակնարկած իրապաշտ մօտեցումին. ներկայիս Թուրքիոյ մէջ այսպիսի մթնոլորտ մը չկայ. այնքան ժամանակ որ թուրքերը չեն համոզուած նման բանի, հաւանական պատահելիքներուն մասին չէ՞ մեր բուն մտահոգութիւնը:

Պ.- Իրաւունք ունիք. սակայն այս հարցումը պէտք է ուղղուի տեղացի` քրտաբնակ շրջաններու մէջ ապրող ժողովուրդին, եւ ոչ թէ Պուրսայի կամ Անթալիոյ մէջ ապրողին:

Հ.- Քաղաքականութեան պարտականութիւնը չէ՞ Թուրքիան հասցնել այդ հասունութեան:

Պ.- Ի հարկէ. այս ընտրանքին ուժեղ ըլլան իսկ շատ կը դիւրացնէ հարցին լուծումը: Թերեւս նոյնիսկ առանց հանրաքուէի, միասնաբար ապրելու ընտրանքը գերիշխող ըլլայ:

Հ.- Քանի մը անգամներով յայտարարեցէք, թէ Ռոպոսքիի (Ուլուտերէին քրտական անուանումը) սպանդին վերաբերեալ հրամանը վարչապետին կողմէ տրուած էր. այս պնդումը որեւէ փաստի կը յենի՞:

Պ.- Ո՛չ. եթէ փաստ ըլլար, չէինք վարաներ զայն դատախազութեան ներկայացնել. սակայն ունինք տեղեկութիւններ վստահելի աղբիւրներէ. մերը պնդում է, դատախազները կը հարցաքննեն:

Հայկական Հարցը Եթէ Լուծում Չունենայ,
Քրտականն Ալ Չ՛ունենարՀ.- Քիւրտ հասարակութիւնը, բաղդատմամբ թուրքերուն, աւելի տեղեակ է 1915-ի պատահարներէն: Անցեալ տարի Օսման Պայտեմիր (Տիգրանակերտի քաղաքապետը) յայտարարած էր. «Մենք ո՛չ թէ Համիտիյէ գունդներուն մէջ ծառայող մեր մեծ հայրերուն, այլ հայրերը պաշտպանող մեր մեծ հայրերուն ձգած ժառանգը կ՛ընդունինք»: Այս կեցուածքը, սակայն, ԽԺԿ-ին կողմէ քաղաքականութեան չէ վերածուած: Մինչդեռ 1915-ի ցեղասպանութիւնը, այս երկրին մէջ ապրողներուն գրեթէ ամբողջութիւնը իրաւազրկած վարչաձեւին եռոտանիներէն մէկն էր: Այս նիւթը չի՞ քննարկուիր քրտական քաղաքականութեան մէջ, կարեւորութիւն չի՞ տրուիր, թէ ոչ ասոր դէմ դիմադրութիւն մը կայ քրտական ընկերաբանութեան մէջ:

Պ.- Վեց տարիէ ի վեր քաղաքականութեան մէջ եմ եւ ձեր ըսածին պակասութիւնը միշտ զգացած եմ. հաւանաբար քիւրտ ժողովուրդին մղած պայքարը իր ինքնութեան համար ա՛յնքան տիրական է, որ անոր լուծումէն կախեալ կը թուին ըլլալ առկայ միւս խնդիրները:

Հ. Ասիկա կը վերյիշեցնէ 60-ականներու եւ 70-ականներու ձախակողմեաններուն դիրքորոշումը, որոնք շատ մը հարցերուն լուծումը յետաձգած էին յետ յեղաշրջման ժամանակներու:

Պ.- Այո՛, մինչդեռ այս բոլորին միասնաբար քննարկումը պիտի դիւրացնէ նկարին ամբողջացման եւ ընդհանուր առմամբ հարցերու լուծման: Եթէ Հայոց ցեղասպանութիւնը, նեստորականներուն եւ եզիտիներուն պատահածները չխօսինք, չենք կրնար առերեսուիլ անցեալին հետ, եթէ այս մէկը լուծում չունենայ, քրտական հարցն ալ լուծում չ՛ունենար: Այդ պարագային, Թուրքիոյ Հանրապետութեան եւ քիւրտերուն միջեւ եղած համաձայնութիւնը պիտի ըլլայ լպրծուն կարգադրութիւն մը, որ հիմնուած է տարբեր ժողովուրդներու արեան վրայ:

Հ.- Ձեր ակնարկած լպրծուն համաձայնութեան փնտռտուքը չի՞ յիշեցներ մօտիկ անցեալին շատ յիշատակուած «հիմնադրող տարր» արտայայտութիւնը:

Պ.- Հոն սխալ մը կար. այս հողերու վրան ապրող բոլոր ժողովուրդները հիմնադիր տարր են եւ` այս հողերուն տէրը: Հայկական հարցը Թուրքիոյ համար աւելի՛ մեծ թապու մըն է, քան` քրտական հարցը, եւ անիկա եթէ չլուծուի, քրտական հարցն ալ ամբողջական իմաստով չի լուծուիր:

Հ.- Ի՞նչ կ՛ուզէիք պատգամել աշխարհի վրայ ցրուած հայերուն:

Պ.- Մեր մանկութեան օրերուն Տիգրանակերտի մէջ հայ բառը կը գործածուէր իբրեւ հայհոյանք, հասակ առինք ա՛յդ հաւաքականութեան մէջ. տակաւին այսօր, հայ բառին իբրեւ նախատինք օգտագործուող երկիրի մը մէջ, կուսակցութեան մը համանախագահն եմ. ձեւով մը մեզ մասնակից դարձուցին այդ յանցանքին. մինչեւ մեր ինքնագիտակից դառնալն ու իրադրութիւններուն իրազեկ ըլլալը` ընդունեցինք, որ հայ բառը կը գործածուի իբրեւ նախատինք: Այս պատճառով, հայ ժողովուրդին նկատմամբ ունիմ ահաւոր ընկճուածութեան զգացում մը: Իրողութիւն է, որ միեւնոյն հողէն եւ դաշտէն սնած ենք. իբրեւ թուրքեր եւ քիւրտեր` պարտք ունինք տալու հայերուն, եւ այնքան ժամանակ որ չէ տրուած այդ պարտքը, հայ ժողովուրդին դիմաց ճակատաբաց պիտի չկարենանք կանգնիլ:

ՌՈՊԵՐ ՔՈՓԹԱՇ

«ԱԿՕՍ»

Հայացուց` Գ. Կ.

«ԱԶԴԱԿ»