Մայիսի 28-ին «Շանթ» հեռուստատեսության տաղավարում էր ՀՅԴ Բյուրոյի անդամ, պատմական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ Լևոն Մկրտչյանը

-Պարոն Մկրտչյան, դուք կուսակցական եք և պատմաբան: Իմ թյուր կարծիքով՝ երբ կուսակցականը պատմություն է գրում, այն գրում է կուսակցական տեսանկյունից: Դուք ինքներդ, երբ պատմություն եք գրում, գրում եք ՀՅԴ-ի տեսանկյունի՞ց, թե՞ փորձում եք ավելի օբյեկտիվ լինել:

-Իհարկե փորձում եմ օբյեկտիվ լինել, բայց քո աշխարհայացքն անպայման ազդում է և այդ տեսանկյունից ես շարադրում ու մեկնաբանում: Երբ մտնում եմ լսարան, ուսանողների հետ պայմանավորվում ենք կուսակցական բոլոր տեսակի համակրանքներն ու հակակրանքները թողնել մի կողմ և պատմական իրավիճակները գնահատել հնարավորինս օբյեկտիվ: Բայց, կրկնում եմ, կա աշխարհայացքի հարցը: Նայած ինչպես ես աշխարհն ընկալում՝ դրա հիման վրա էլ ձևավորվում է գաղափարախոսությունը: Եթե մեկը կոսմոպոլիտ է, բնականաբար այդ տեսանկյունից է դիտարկում պատմական անցքերը: Ազգային մտածողությամբ մարդն էլ իր ընկալումով է գնահատում փաստերը:

-Խորհրդային բուհերում չկար պատմության անալիզ (պատմության վերլուծություն) հասկացությունը: Դուք այսօր ինչի՞ց եք օգտվում մեր պատմությունը քննության ենթարկելու գործընթացում:

-Թույլ տվեք ձեզ հետ չհամաձայնել, որ մեր բուհերում խորհրդային տարիներին չկար, ինչպես ասացիք, պատմության անալիզը: Այլ հարց, է, որ այն ժամանակ կար շատ ուժեղ կոմունիստական գաղափարախոսություն: Չնայած դրան, նույն պատմաբաններն այդ գաղափարախոսության տողատակերում փորձում էին ճշմարտությունը հասցնել հանրությանը, ժողովրդին: Մենք մեր ավագ սերնդի դասախոսներից ենք առաջին անգամ լսել Սարդարապատ, անկախություն, Դաշնակցություն, ազգային ազատագրական պայքար արտահայտությունները: Նրանք հաճախ տասնյակ էջեր էին գրում, այսպես ասենք, կոմունիստական գաղափարախոսությամբ տոգորված, բայց դրա արդյունքում պատմական անցքեր էին կարևորվում, որոնք հետագայում, օրինակ 1965 թվականին հանգեցրեցին մեր ժողովրդի զարթոնքին, մեր արմատներին վերադառնալու այդ հզոր շարժմանը: Եթե այդ մարդիկ չլինեին, սկսած Աճառյանից, Աբեղյանից, մյուսներից, պատմական հիշողության այդ փոխանցումը հնարավոր չէր էլ լինի կատարել: Եվ պատմությունն այն կատեգորիան է, որ խիստ ենթակա է տվյալ ժամանակաշրջանի գաղափարախոսությանը և ուզես թե չուզես, քաղաքականացված է; Բայյց ինքն իր հիմքերի մեջ ունի տրամաբանություն, և այդ տրամաբանությունը յուրաքանչյուր ժողովուրդ իր ձևով է փոխանցում եկող ժամանակներին:

-Կարող ե՞ք որպես մասնագետ, որպես պատմաբան, ազնվորեն ասել՝ որքանո՞վ է այսօր խեղաթյուրվում հայոց պատմությունը: Մենք ի վերջո գիտենք, որ բոլոր դարաշրջաններում էլ պատմագրությունը որոշակի շեղումներ այնուամենայնիվ ունեցել է:

-Ես կխուսափեի «խեղաթյուրել» բառից: Նույնիսկ խորհրդային շրջանում, երբ կեղծվում էին որոշակի տվյալներ, փորձ էր արվում այլ ձևով ներկայացնել, դա այդ ժամանակաշրջանի ազդեցությունն է միայն: Օրինակ, տեսեք, ժամանակին մեզ համար Ռոբեսպիերը հերոսության, հեղափոխականության սիմվոլ էր, նույն կերպ էլ՝ Մարատը: Բայց երբ ծանոթանում ես ֆրանսիական պատմագրությանը, տեսնում ես, որ այդ նույն հերոսները մեղադրվում են հարյուր հազարավոր մարդկանց ջարդի, անիմաստ զրկանքներ պատճառելու մեջ: Այսինքն յուրաքանչյուր դարաշրջան և գաղափարախոսություն իր դիտանկյունով է նայում իրադարձություններին և, կարելի է ասել, այդ իմաստով պատմագրությունը շարունակական գործընթաց է: կարևորն այն է, որ մենք հասկանանք պատմական անցքերի հիմքը և արմատը: պետք է կարողանալ բաց աչքերով, հպարտ նայել անցյալին, որպեսզի ապագայից չվախենաս:

-Բայց մենք այսօր այնքան էլ լավ չենք պատկերացնում, թե ինչ է կատարվել 1918-1920 թվականներին: Կան նույնիսկ կարծիքներ, որ այդ տարիների Հայաստանի հանրապետությունը մի ձախողում էր, և խորհրդային կարգերի հաստատումով միայն փրկվեցինք…

-Համաձայն եմ ձեզ հետ, որ թյուրըմբռնումները դեռևս շատ են: Նույնիսկ որոշներն իրենց թույլ են տալիս խոսելու Առաջին Հանրապետության դասերից, բայց իրականում չեն էլ պատկերացնում այն ամենահիմնականը, որ մեզ տվել է 1918-1920 թվականների հանրապետությունը: Գիտեք, շատ հեշտ է, իրավիճակը իմանալով, այսօրվա հեռավորությունից գնահատականներ տալ և ասել այս մեկը ճիշտ էր, այն մյուսը սխալ էր և այլն և այլն: Բայց երբ պատկերացնում ես, թե ընդամենը երեք տարի առաջ Ցեղասպանություն տեսած, քաղաքակրթության ուղուց դուրս դրված, իր կենսական տարածքները կորցրած, մի փոքրիկ հողակտորի վրա իր մնացորդացը ժողոված, սովից տառապող մի բուռ մնացած ժողովուրդն ինչպես կարողացավ ռազմական հաղթանակներ տանել (Սարդարապատ, Բաշ-Ապարան, Ղարաքիլիսա) և պետականություն կերտելու գործընթաց սկսել (հիմնեցինք մեր համալսարանը, ունեցանք մեր պառլամենտը, մեր ժողովրդավարությունը, սկսեցինք առաջ քաշել մեր սկզբունքները) նոր միայն հասկանում ես, թե ինչ հերոսական սերունդ է եղել այդ ժամանակի սերունդը: Մեր մտավորականները, հավատալով այս ամենին, սկսեցին վերադառնալ Հայաստան՝ շենացնելու հայրենիքը: Սրանք իրողություններ են, որոնք վկայում են, որ 1918 թվականը փրկեց հայ ժողովրդին: Մահվան դատապարտված, գնդակահարված մի ժողովուրդ սկսեց ապրել: Չլիներ 18 թվականը մեր մեջ չեր ծնվի շարունակվելու կամքը, մենք որպես ժողովուրդ կվերանայինք աշխարհի երեսից: Սա է 18 թվականի մեր հանրապետության խորհուրդը: Եվ բոլոր նրանք, ովքեր եթե ցանկանում են դաս ստանալ, նախ այս դասը պետք է ստանան:

-Պարոն Մկրտչյան, մեզանում քիչ չի խոսվում այն մասին, որ մենք զարմանալիորեն կենսունակ ազգ ենք, որ կարաղացանք իրար հետևից երեք հանրապետություն ունենալ : Բայց շատ քիչ է խոսվում որոշ մութ անկյունների ու անցանկալի փաստերի մասին, որոնք նույնպես կարևոր են եւ որոնք, եթե չպարզաբանվեն, մենք օբյեկտիվ չենք լինի մեր պատմության հանդեպ: Օրինակ՝ Կարսի անփառունակ հանձնումը և այդ խայտառակությունից որոշ սպաների ինքնասպանությունները, գուցե և չլիներ Սարդարապատի այդ ոգին, որ բավական է, որ պետք է ոտքի կանգնել: Ի՞նչ եք կարծում, մենք մի օր կկարողանա՞նք լիարժեք խոսել այդ ամենի մասին, որպեսզի մեր երեխաներն էլ լիովին պատկերացում ունենան, թե ինչ է կատարվել իրենց ազգի հետ այդ տարիներին:

-Դուք հիմա ամենակարևոր հարցն եք տալիս: Կարծում եմ, որ այդ հարցերի պատասխանները պատմագրությունը դեռ մի որոշ ժամանակ կփորձի տալ տարբեր տեսանկյուններից: Ես այսպես կմոտենամ հարցին: Մեզ հաճախ թվում է, որ մենք շատ ինքնուրույն միավոր ենք, մի ամբողջություն ենք և որևէ կերպ չենք կրում դրսի ազդեցությունը: Մենք մեր ներսում երբեմն իրար միս ենք ուտում, միմյանց անվանարկում, ինչ-ինչ պատմական իրադարձություններ ենք քննադատում կամ գնահատում՝ մոռանալով, որ մենք այս մեծ աշխարհի շատ փոքրիկ մի հատվածն ենք: Այստեղ հարկ է հիշատակել Սիմոն Վրացյանի հետևյալ արտահայտությունը՝ այո, մենք կարող էինք կանխել Ցեղասպանությունը, եթե կարողանայինք կանխել համաշխարհային պատերազմը: Իրադարձությունները երբեմն այնպես բուռն են զարգանում, այնպիսի գահավիժումներ են ունենում, որ փոքր ժողովուրդներն էլ ակամա հայտնվում են այդ հեղեղի մեջ: 1915 թվականից հետո ստեղծվել էր մի վիճակ, որ առանձնապես լայն ընտրության հնարավորություն էլ չունեինք՝ կամ պիտի վերանայինք և կամ փրկվեինք կռվելով: Նույն Վրացյանը մի հետաքրքիր միտք ունի այս կապակցությամբ՝ կռվողը չի կռվում միայն այն ժամանակ, երբ գիտի, որ պիտի հաղթի: Կռվողը կռվում է նաև այն ժամանակ, երբ գիտի, որ կարող է նաև պարտվել: Իսկ մենք հեռու չէինք պարտությունից: Թուրքական բանակը, կոտորելով բնակչությանը, շարժվում էր դեպի երկրի խորքը և կգրավեր ողջ Արևելահայաստանը, եթե Սարդարապատում, մեր ներուժը լարելով չկանգնեցնեինք նրան: մենք կարողացանք շատ փոքր տարածքում ստեղծել պետություն (18 թվականին սահմանը էմիածնի մոտով էր անցնում), բայց 1919 թվականին մենք ունեինք մի պետություն, որի կազմի մեջ էին Կարսն ու Էրզրումը: Մենք այդ օրերին հռչակեցինք ազատ, անկախ միացյալ Հայաստան պահանջ-կոչը: Դա բնական ընթացք էր: Համաշխարհային պատերազմում պարտված Թուրքիան հետ էր քաշվում, իսկ մեր զորքերն զբաղեցնում էին ազատագրված տարածքները: Իսկ ձեր նշածը, որ 20 թվականին բանակը չկռվեց և հանձնեց Կարրսը, կարող եմ ասել հոգեբանական խորը անկման հետևանք էր առաջին հերթին: Մենք մեզ միշտ համարել ենք ռուսների ռազմավարական ազդեցության ներքո և ռուսը մեր մտապատկերով այն ռուսն էր, որ մինչ այդ միշտ մեր կողքին է եղել: Բայց մեկ էլ կնքվում է Քեմալ-Լենին դաշինքը, որով, փաստորեն, իրենք բաժանում են Հայաստանը: Նրանց նախնական պայմանավորվածությունների համաձայն նույնիսկ Հայաստան հասկացողությունը պիտի չլիներ: Եվ, ահա, ռուսական բանակը Իջևանից ներխուժում է Հայաստան: Նույն ռուսը, որ երեկ կռվում էր Սարդարապատում մեր կողքին, արդեն զենքով գալիս էր մեզ վրա: Մենք հայտնվել էինք, ինչպես Վրացյանն է ասում, թուրքական մուրճի և ռուսական զնդանի արանքում: Հենց սա էր այն հոգեբանական անկման կարևորագուն պատճառներից մեկը, որն էլ հանգեցրեց Կարսի հանձնմանը: Բայց մենք կռվեցինք Զանգեզուրում, կռվեցինք Արցախում ու այդ կռիվների շնորհիվ է նաև, որ կարողացանք պահպանել Հայաստանը որպես իրավական միավոր:

-Իսկ ինչո՞վ է բացատրվում Քեմալ-Լենին դաշինքի կայացումը, ինչու Լենինը գնաց դրան:

-Պատճառները մի քանիսն են, բայց այն սկզբնավորվեց նրանից, որ տապալվեց Լենինի համաշխարհային հեղափոխության գաղափարը, ինչպես նաև տապալվեց բավարական հեղափոխությունը Եվրոպայում: Լենինի հայացքն այդ ժամանակ ուղղվեց դեպի Արևելք: Բաքվում տեղի ունեցավ մահմեդական ժողովուրդների համագումար և նոր կոնցեպցիա դրվեց հեղափոխության տարածման հիմքում՝ սկսել Արևելքից: Ահա այսպիսի մեծ իրադարձությունների արձագանքներն էին որ հասնում էին փոքրիկ ու ջարդված Հայաստան:

Երբեմն հարց են տալիս՝ ճի՞շտ էր, արդյոք, Դենիկինի հետ համաձայնություններ գնալն այն դեպքում, երբ բոլշևիկները գալիս էին: Այդ օրերին հացը գալիս էր միայն Դենիկինից, իսկ փախստականներով ու սովյալներով լցված Հայաստանում ամսական հարյուր հազարներով մարդիկ էին մեռնում սովից: Չլիներ Կուբանի հացը, հաշված ամիսների ընթացքում այն մի քանի հարյուր հազար հայությունն էլ կոչնչանար: Եվ բացի այդ, այն օրերին ոչ ոք չէր կարող ասել, թե ինչով կավարտվեր բոլշևիկյան ավանտյուրան: Բոլշևիկների ազդեցության տակ էին Մոսկվան և Պետերբուրգը, բայց հսկայական երկրում դեռ տերուտնորեն էին ցարական բանակի գեներալները: Ու երբ մերօրյա Հայաստանում որոշները մեր այդ օրերի անհաջողությունները փորձում են բացատրել ժամանակի իշխանությունների ապաշնորհությամբ, հասկանում ես, որ ընդամենը պատվեր են կատարում կամ նման մի բան:

Կուսակցությունը, որ ես ներկայացնում եմ, Դաշնակցությունը, իր մեջ ունի այս հարյուր տարվա փորձը: Այդ կուսակցությունն անցել է ամենադաժան փորձությունների միջով և բնական է, չէր կարող նաև սխալներ թույլ չտալ: Բայց այսօր ասել, որ անկախություն կերտած այդ սերնդի որոշ ներկայացուցիչների ապաշնորհության հետևանքով մեզ պատժեցին և մենք ինչ-ինչ կորուստներ ունեցանք, առնվազն ճիշտ մոտեցում չէ հարցին: Եթե օրինակ, անվերապահորեն հանձնվեինք բոլշևիկներին, չլինեին Սևրի պայմանագիրը, Նժդեհի զանգեզուրյան հերոսամարտը, փետրվարյան ապստամբությունը, մենք նույնիսկ Խորհրդային Հայաստան էլ չէինք ունենա:

-Ըստ Ձեզ, պարոն Մկրտչյան, մեր այսօրվա երիտասարդությունը որքանով է հասկանում ու գնահատում անկախությունը:

-Երիտասարդությունը պարտավոր է հասկանալ ու գնահատել անկախությունը: Այլ կերպ լինել չի կարղ: Եթե մեր երիտասարդներն ուզում են աշխարհում իրենց տեղն ունենալ, չեն ցանկանում դառնալ այլ ժողովուրդների, այլ քաղաքակրթությունների ծառա, պարտավոր են հասկանալ, որ յուրաքանչյուր ժողովուրդ ուժեղ ու բարեկեցիկ է միայն իր անկախության շնորհիվ: Բայց անկախությունն էլ որոշակի չափանիշներ ունի: Մեզ, նկատի ունեմ Դաշնակցությանը, հարցնում են՝ ինչո՞ւ պայմանագրով հանձնեցիք իշխանությունը բոլշևիկներին: Ասեմ, որ կան արժեքներ, որոնք բարձր են անկախությունից: Թուրքական և բոլշևիկյան զորքերի միջև հայտնվելով մենք կարող էինք ոչ միայն մեր անկախությունը կորցնել, այլև ժողովրդի վերջին բեկորը: Այդ ժամանակ արդեն պարտավոր ես անկախությունդ զոհել հանուն ժողովրդի ինքնապահպանության: Անկախությունը չի կարող ավելին լինել քան ժողովուրդը: Ժողովուրդը պահելով միայն հնարավոր է շարունակականություն ապահովել: Ժողովրդի շնորհիվ էր, որ մենք ունեցանք 18-20 թվերի հանրապետությունը: Շարունակվելով՝ մեր ժողովուրդն իր մշակույթը պահպանեց Խորհրդային Հայաստանի կղզյակում, ժողովուրդը չշարունակվեր՝ Արցախի հերոսամարտը չէինք ունենա: Մեր երիտասարդությունն այս խորհուրհդը պարտավոր է կրել իր մեջ: Մենք մեր անցյալին պետք է հպարտությամբ նայենք և չփորձենք մեր անցյալի ինճ-ինչ դրվագներ շահարկել այսօր:

-Դե դրանով զբաղվում են միայն կուսակցությունները…

-Կուսակցությունն էլ ստեղծված է այն բանի համար, որ կրի իր գաղափարախոսությունն ու որոշակի նպատակներ հետապնդի: Կան կուսակցություններ, որոնք ստեղծված են ընդամենը այս պահի համար, իրենց ղեկավարին են սպասարկում կամ իրենց խնդիրներն են փորձում լուծել՝ առաջին 10-20 տարում մնալ իշխանություն և այլն, բայց կուսակցություններ էլ կան, որոնք ստեղծված են առավել հեռավոր նպատակների համար և նրանց համար այսօրվա պարտությունը կամ հաջողությունը, կարևոր լինելով, վճռորոշ չէ՝ գոյության իմաստով: Որքան շատ լինեն գաղափարական հենքի վրա աշխատող կուսակցությունները, այնքան մենք կկարողանանք զերծ մնալ շատ ու շատ ցնցումներից:

-Ճիշտն ասած, չգիտեմ այդ ինչ գաղափարական հենք է պետք, որ կարողանանք կանխել, օրինակ, արտագաղթը: Ես համոզված եմ՝ մարդիկ միայն սովից չէ, որ գնում են Հայաստանից: Գնում են տարբեր պատճառներով՝ երկիրը երկիր չի, արդարություն չկա, աշխաանք չկա, և այլն և այլն:

-Արտագաղթը կասեցնելու մի ճանապարհ կա՝ պիտի կարողանաս քո կյանքը տեղում փոխել: Այսօր դա այն գյուղացին է անում, որ, չնայած դժվարություններին կառչած է իր հողից ու պայքարում է մնալու համար:

-Նաև վատ տնտեսվարումն է նպաստում, որ մարդիկ հեռանում են: Այդպես չէ՞:

-Այո, միանշանակ: Բայց մենք ընդամենը 20 տարի է, ինչ պետություն ենք կառուցում և ունենք մեր բացթողումները:

-Բոլորն են ասում, 20 տարի… Թուրքիան 30 տարվա մեջ աներևակայելի թռիչքներ է ապրել:

-Թուրքիան այդ 30 տարվա հետևում ուներ ևս 1200 տարվա պետականության պատմություն: 700 տարի պետականությունից զրկվածությունը մեր մեջ շատ բացասական գծեր է թողել, որոնք դեռ պետք է կարողանանք հաղթահարել: Օրինակ, մենք հոգեբանորեն չունենք ընդհանուրի գիտակցումը: Տեսեք՝ մեր բնակարանների ներսը լավն է, իսկ մուտքերը կեղտոտ են: Կարո՞ղ եք նշել մեկ այլ ժողովուրդ, որ այսպիսի ասացվածք ունի՝ որտեղ հաց՝ այնտեղ կաց: Այս ամենը պետականության կորստի հետևանք է:

-Պարոն Մկրտչյան, ես չգիտեմ որևէ կուսակցություն, քաղաքական ուժը, որ կկարողանա մեր մեջ ամրապնդել ընդհանուրի ձեր ասած գիտակցությունը:

-Իհարկէ դժվար է պատկերացնել մեկ առանձին քաղաքական ուժ, որ իր մեջ կարողանա ներառել բոլոր այդ առաքելությունները: Դաշնակցության նպատակն, օրինակ, մեր հայ ժողովրդի բովանդակ շահերի պաշտպանությունն է: Բայց նույնիսկ Դաշնակցությունը, երբ այնպիսի խնդիրներ են ծագում, որոնք վերաբերում են երկրի անվտանգությանը, հիմնական արժեքային համակարգերին, այդ խնդիրների առաջ ստորադասում է մնացած բոլոր խնդիրները՝ այդ թվում նույնիսկ ձեր թվարկած սոցիալական պրոբլեմները: Կորցնենք մեծն ու կարևորը՝ ժամանակ և հնարավորություն չենք ունենա վերացնելու մյուս խնդիրները: Այդ փորձը հայերս ունենք, ի դեպ: Մենք ժամանակին հաձնեցինք Անի քաղաքը: Սակայն հիմա ոչ ոք չի հիշում, որ Անիում սոցիալական վատ վիճակ էր, մարդիկ արտագաղթում էին և այլն: Պատմության մեջ այդ մասին կա մի հաստատում՝ Պետրոս Գետադարձը Անին առանց կռվի հանձնեց թշնամուն: Վաղը մեզ նույն չափանիշով է գնահատելու նոր սերունդը: Ասելու են՝ տարածքները պահեցին, կամ՝ տարածքները հանձնեցին: Ոչ ոք չի հիշելու, որ Հայաստանում արտագաղթ կար կամ շրջափակվածության պատճառով երկիրը տնտեսապես չէր զարգանում:

– Ի՞նչ կմաղթեիք մեր ժողովրդին տոնի կապակցությամբ:

-Մաղթում եմ մեծ համբերություն: Մենք պետք է մի կողմ թողնենք գլուխ բարձրացնող նիհիլիզմը և առավել լավատես լինենք: Հասկանում ենք, իհարկե, դժվար է կյանքը և նույնքան էլ դժվար է լավատեսություն ակնկալել, բայց կյանքը շարունակվում է: Մենք պիտի ապրենք մեր երեխաների համար, որ նրանք շարունակեն մեր տեսակը:

«Առավոտը Շանթում» հաղորդաշար
28/05/2013