Լիբանանի խորհրդարանի երեսփոխան, Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւն կուսակցութեան անդամ Յակոբ Բագրատունին իր կեանքի մեծ մասը նուիրել է սփիւռքում հայապահպանութեանը: Կարծում եմ, որ Յ. Բագրատունու նման հայրենասիրութիւնն ու սէրը իր ժողովրդի հանդէպ կանխորոշուած էին նրա ծագումով եւ ճակատագրով, քանի որ նա անմիջական ժառանգն է 1915 թուականին իրենց հայրենի հողի վրայ շատերիս նախնիների նման Ցեղասպանութեան ենթարկուածների: Յակոբ Բագրատունին, շփման մեծ փորձ ունենալով աշխարհի ամենատարբեր համայնքների հետ, վստահ է, որ օտար հողում երկար թափառումներից յետոյ, հայերին միայն մի ճանապարհ է սպասում` վերադարձի ճանապարհը դէպի հայրենիք:

Նախքան զրոյցն սկսելը, Յ. Բագրատունին մեզ ուղեկցում է մի սենեակ, որտեղ մեր առջեւ բացւում է հայկական գրքերի եւ թերթերի տպաւորիչ արխիւ: Ժամանակի շօշափելի իմաստութեան… Այս ամէնը նա հաւաքել է երկար տարիների ընթացքում…

ՀԱՐՑՈՒՄ.- Պարոն Բագրատունի, մի փոքր պատմէք ձեր արմատների մասին:

ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Ես մի դժբախտ ընտանիքի ժառանգ եմ: Հայրս ծնուել է 1913 թուականին, Տիգրանակերտում, նրա անունը նոյնպէս Յակոբ էր: Նրա հօր անունը Պօղոս էր, նա մահացել է 1915 թուականին, եւ հայրս նրան չի տեսել: Մենք անգամ նրա լուսանկարը չունենք: Տիգրանակերտում, Սուրբ Կիրակոս եկեղեցուն կից դպրոց է եղել, որտեղ նա ուսուցիչ է աշխատել, իսկ որոշ ժամանակ եղել է նաեւ այդ հաստատութեան տնօրէնը: Երեւի դրա համար էլ 1915 թուականին նրան սպաննել են: Սպաննելուց յետոյ նրա հագուստը բերել ու շպրտել են տան առջեւ: Տատիկս վախից այրել է տան բոլոր գրքերն ու լուսանկարները: Հօրեղբայրս մինչեւ 1918 թուականը ողջ է եղել: Մտածելով, որ կոտորածն աւարտուել է, նա տուն է վերադարձել, սակայն նրան եւս այդտեղ սպաննել են: Հայրս ու տատիկս, որի ընտանիքը զոհուել էր, հօրաքրոջս հետ միասին 1921 թուականին թողել են իրենց տունն ու հեռացել Տիգրանակերտից: Այդպէս նրանք հասել են մինչեւ Դամասկոս, իսկ այնտեղից էլ` Լիբանան:

Մօրս ընտանիքը եւս Տիգրանակերտից է: Նա ծնուել է Լիբանանում, նրա հայրը բարեբախտաբար փրկուել էր Ցեղասպանութիւնից: Ողջ մանկութիւնս անցկացրել եմ տատիկիս հետ, որին միշտ յիշում եմ սեւ հագուստով: Նա իր մնացած ողջ կեանքը սուգի մէջ անցկացրեց ամուսնու եւ եղբայրների մահուան պատճառով: Այդ ողբերգական իրադարձութիւններից յետոյ, երբ հայրս եկաւ Լիբանան, նա սկսեց կօշիկներ մաքրել: Աշխատում էր Պէյրութի հեռաւոր արուարձաններից մէկում, որպէսզի շրջապատում չասէին, որ` «Պարոն Պօղոսի որդին կօշիկ է մաքրում»: Մի անգամ նրա մօտ մի լիբանանցի է գալիս ու ասում. «դո՛ւք, հայե՛րդ, եկել էք մեզ մօտ եւ մեր հացն էք ուտում»: Այդ պահից հայրս թողնում է այդ աշխատանքն ու որոշում իր սեփական խանութը բացել: Նա հասաւ իր նպատակին 19 տարեկան հասակում եւ խանութի ցուցափեղկին փակցրեց «Բագրատունեան» գրութիւնը: Դրանով նա ցանկանում էր ապացուցել, որ հայերը հաց չեն մուրում, այլ իրենց աշխատանքով ու քրտինքով են այն վաստակում: Հայրս շատ համեստ մարդ էր. նա մահացել է, բայց մայրս ողջ է: Հայրս եկեղեցում աւագ սարկաւագ է եղել, իսկ ես` դպիր: Մինչեւ 17 տարեկանս ծառայել եմ եկեղեցում: Իմ կեանքի ընթացքում եղել եմ երիտասարդական, իսկ այնուհետեւ` ուսանողական միութեան անդամ: Անցել եմ կուսակցական «սանդուղքի բոլոր աստիճանները»: Ի դէպ, մեր ցեղում դաշնակցականներ չեն եղել:

Յիշում եմ, թէ ինչպէս առաջին անգամ 1983 թուականին Խալքիտիքիում (Յունաստան) լուրջ պառակտում տեղի ունեցաւ հայ երիտասարդութեան շրջանում: Այնտեղ էին հաւաքուել երիտասարդներ` Լիբանանից, Սուրիայից, Կիպրոսից, Յունաստանից, Ֆրանսայից, Միացեալ Նահանգներից, եւ ընդհանրապէս, աշխարհի տարբեր ծայրերից: Յիշեցնեմ, որ 1983 թուականին Լիբանանը դեռ գտնւում էր պատերազմական իրավիճակում, տեղի երիտասարդութիւնը բաւականին կոպիտ էր, եւ շատ ծանր մթնոլորտ էր տիրում այնտեղ: Այդ տարիներին ես նշանակուել էի Լիբանանի պատասխանատու: Յիշում եմ, թէ ինչ լուրջ խնդիրների էինք բախւում այդ օրերին: Օրինակ, շատերն ասում էին, որ եթէ դիմացինդ հայերէն չի խօսում, ուրեմն նա հայ չէ: Մեզ` Լիբանանի երիտասարդներիս համար զարմանալի էր հայ լինել եւ մայրենի լեզուն չիմանալ: Մենք նման բան չէինք տեսել: Շատ ջանքեր գործադրուեցին բացատրելու համար, որ, այո, լեզուն հիմքն է, սակայն այդ նոյն երիտասարդը կամ աղջիկը, որոնք խօսում են յունարէն կամ ֆրանսերէն, վերջիվերջոյ, նոյնպէս հայ են: Եթէ Թուրքիոյ դեսպանատան առջեւ ցոյց լինի, ահա այս պատանին, ով չգիտէ իր մայրենի լեզուն, նոյնպէս կը գնայ այնտեղ եւ իր բռունցքը կը պարզի, եւ միւս հայերի նման նա եւս կը ձերբակալուի ու ծեծի կ՛ենթարկուի ոստիկանութեան կողմից: Կամ, օրինակ, այսօր խառն ամուսնութիւններից ծնուած շատ հայեր կան: Ցաւօք, ժամանակի ընթացքում նրանց թիւն աւելանում է: Իսկ ի՞նչ է նշանակում լաւ հայ լինել: Եկէք` միասին մտածենք. դա այն հա՞յն է, որ կորցրել է հաւատը, լեզուի լաւ իմացութիւնը, դպրոցը, սրբութիւնը ընտանիքի նկատմամբ, աւանդոյթները, սակայն հանդէս է գալիս ընդդէմ Թուրքիայի: Կամ լաւ հայը նա՞ է, ով տարուայ մէջ հինգ անգամ այցելում է Հայաստան, հայկական վանքերը եւ իր երեխային ասում է, որ նրա պապիկը հայ է եղել, եւ նա հայի զաւակ է: Այսօր ամէնուրեք այդպիսի տեսարան է: Այժմ արդէն նոր սփիւռք է ձեւաւորուել: Առաջ մենք ենթադրում էինք, հաւատում էինք, որ Լիբանանում, Սուրիայում, Մերձաւոր Արեւելքում, Միացեալ Նահանգներում սփիւռքը խորհրդանշական սփիւռքն է, իսկ այսօր միայն ձեր քաղաքում` Նիժնի Նովկորոտում ապրում են 15-30 հազար մեր հայրենակիցներ: Համաձայնէք, որ դա հայերի այնպիսի թուաքանակ է, որի կողքով չես կարող անտարբեր անցնել: Դա մեծ թիւ է: Օրինակ, արեւելեան Եւրոպան, Հոլանտան, Սպանիան, Շուէտը, Նորվեկիան համարւում էին հին համայնքներ, բայց հիմա այնտեղ նորից հայեր են գնում: Ասացէք, իսկ ո՞ւր են այդ հին համայնքները: Ո՞ւր են այդ հայերը: Մեր առջեւ ծառացած ամենամեծ խնդիրը հայութեան պահպանումն է, որն աւելի դժուար խնդիր է, քան` 20-ական, 30-ական կամ 50-ական թուականներին: Խնդիրը դժուար է ոչ թէ նիւթական, այլ քաղաքական առումով: Պայքար է գնում հայերին օտարերկրացիների վերածելու համար:

Սակայն գիտէ՞ք, թէ ո՛րն է ամենավատը. երբ հայերը սկսում են բաժանուել մերոնց եւ ուրիշների: Այո, կարող ենք ասել, որ այս հայը Ռուսաստանից է, այս մէկը` Լիբանանից, միւսը` Սուրիայից, չորրորդը` Արժանթինից: Սակայն անընդունելի է, երբ ասում են, որ ես աւելի հայ եմ, քան մէկ ուրիշը: Եկէք` մէկընդմիշտ հասկանանք, որ մենք ձեզ հետ միասին չենք դա որոշում: Այն որոշում է ժամանակը, պատմութիւնը եւ հայրենիքին ծառայելը: Ես հարցն այլ կերպ կը ձեւակերպեմ, իսկ դուք փորձէք պատասխանել: Ո՞վ է ամենալաւ հայը. մարտի՞կը, որը զոհուել է Ղարաբաղում, պատանի՞ն, որը զոհուել է Լիբանանի թաղամասերը պաշտպանելիս, թէ՞ նա, ով ամէն տարի 2 միլիոն տոլար է նուիրաբերում հայկական տնտեսութեանը: Ասացէք` ո՞վ է աւելի լաւը: Պատասխանը մէկն է` ամէն մէկը իւրովի է ծառայել հայրենիքին: Ամենակարեւորը հայրենիքին ծառայելն է, երբ ամենածանր պահին ձեռք ես մեկնում հայրենիքիդ: Իսկ ամենավատն անտարբեր հայն է, ում համար միեւնոյն է, թէ այնտեղ ինչ է կատարւում: Ընդ որում, նրա անտարբեր վերաբերմունքը ոչ մի հիմք չունի: Երբ շփւում ես նման մարդու հետ, ապա հասկանում ես, որ նա երբեք իսկական յարաբերութիւն չի ունեցել Հայաստանի եւ հայութեան հետ: Նման վերաբերմունքն ու քննադատութիւնը հայրենիքի հասցէին կապուած է սեփական եսի հաստատման հետ, եւ արդարացնում է ինքն իրեն, ինչն էլ հեռացնում է նրան հայրենիքից: Եւ ահա, շատ յաճախ, կեանքի վերջում այդ մարդը սկսում է յիշել, որ ինքը հայ է եւ հայութիւնն իր պարտականութիւնն է:

Հ.- Մի փոքր պատմէք Լիբանանում Դաշնակցութիւն կուսակցութեան գործունէութեան մասին:

Պ.- Դաշնակցութիւն կուսակցութիւնը Լիբանանում առաջին անգամ հիմնադրուել է 1904 թուականին: 1890 թուականին Դաշնակցութեան ստեղծումից 14 տարի անց Սիմոն Զաւարեանը եկաւ Լիբանան եւ ստեղծեց Զաւարեան ուսանողական միութիւնը, որը գործում է մինչեւ օրս: 1904 թուականից յետոյ Լիբանան եկած հայերը ձեւաւորեցին առաջին կուսակցական խմբակները: Նրանք շատ սերտ կապեր ունէին արաբական կուսակցական խմբակների հետ, որոնք գործում էին Օսմանեան կայսրութեան դէմ: Անգամ զինման հարցերում արաբները հայերի հետ միասին գործում էին ընդդէմ Թուրքիայի: Դաշնակցութեան համար շատ լուրջ աշխատանքներ սկսուեցին, երբ 1915 թուականին Հայոց ցեղասպանութիւնից յետոյ մեծ թուով հայեր ապաստանեցին Լիբանանում: Հէնց այդ տարիներին կուսակցութիւնը կարողացաւ իր ձեռքը վերցնել ամենագլխաւորը` հայութեան պահպանման հարցերը, ինչպէս քաղաքական մակարդակում, այնպէս էլ կազմակերպչական առումով: Այսպիսով, մենք սկսեցինք ընդլայնել մեր գործունէութիւնը. եւ այս ամէնը` առանց սեփական ինքնագովութեան: Առանց չափազանցնելու կարող եմ ասել, որ հայերի շրջանում Դաշնակցութիւն կուսակցութիւնը ունի ձայների մեծամասնութիւն: Դա են վկայում ընտրութիւնները, մեր թեկնածուների քանակը, ինչպէս նաեւ` մեր կազմակերպած ձեռնարկները: Կարող եմ նաեւ ասել, որ Լիբանանի արաբները Դաշնակցութիւն կուսակցութիւնը համարում են ամենահինն ու կազմակերպուածը: Դաշնակցութիւն կուսակցութիւնը համարւում է բոլոր հին կուսակցութիւններից առաջիններից մէկը: Առանց չափազանցնելու կարելի է ասել, որ Դաշնակցութեան գործունէութիւնը երեւում էր դեռեւս 20-ական թուականներից: 30-ականների սկզբին Լիբանանի խորհրդարանում մենք արդէն մեր երեսփոխաններն ունէինք: Երբ խօսում ենք խորհրդարանում մեր ներկայութեան մասին, պէտք է նշենք, որ մեզ հետ միասին «ծառայութիւն են տանում» նաեւ Հնչակեան եւ Ռամկավար ազատական համահայկական կուսակցութիւնները: Մենք բոլորս միասին նախապէս կրում էինք «Հայկական երեսփոխանական պլոք» անուանումը: Իսկ ներկայիս այդ անուամբ կը գործեն միայն ՀՅԴ-ի ներկայացուցիչ 2 երեսփոխաններ: Այս կերպ, մենք տեղի բնակչութեան շրջանում յարգալից վերաբերմունք ենք ստեղծում հայերի նկատմամբ: Քաղաքական առումով մեր կուսակցութիւնը համոզուած է, որ ամէն ինչ պէտք է հիմնուած լինի երկխօսութեան վրայ: Այս երկրում պէտք է յարգել իշխանութիւնը, ազատութիւնը եւ մարդու իրաւունքները: Լիբանանը երկիր է բոլորի համար: Այստեղ չի կարելի մտածել մէկ այլ քաղաքական խմբի կամ ազգութեան ոչնչացման մասին: Օրինակ, Լիբանանում քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ հայկական կուսակցութիւնները միաւորուեցին եւ չէզոքութիւն պահպանեցին: Մենք հաւատարիմ մնացինք գլխաւոր ուղղութեանը` մերժեցինք երկրում կործանարար պատերազմը եւ բազմիցս յայտարարեցինք, որ կողմերի միջեւ երկխօսութիւն է անհրաժեշտ, եւ ոչ թէ` զէնքի կրակոց: Ցաւօք, մեզ ոչ ոք չլսեց: 15-ամեայ պատերազմը ոմանց պէտք էր: Պէտք էր, որ հարիւրաւոր, հազարաւոր մարդիկ զոհուէին, երկիրն աւերուէր, արտագաղթ սկսուէր, եւ միայն յետոյ ժողովուրդը հասկանար, որ հարցը պէտք է լուծել երկխօսութեան միջոցով: Արդիւնքում, 1989-90-ական թուականներին Թաէֆում համաձայնագիր ստորագրուեց, որին մասնակցեցին նաեւ հայ երեսփոխանները: Դրանից հետ մեր համայնքը ընդգրկուեց Լիբանանի եօթ գլխաւոր համայնքների թւում: Լիբանանի կառավարութիւնը համոզուեց, որ մենք ճիշդ էինք: Այդ ժամանակից ի վեր Լիբանանի կառավարութիւնում պարտադիր գտնւում են Լիբանանի հայութեան ներկայացուցիչները` կա՛մ մէկ, կա՛մ երկու հոգի. ամէն ինչ կախուած է նախարարների թուից:

Հ.- Ինչո՞ւ են այսօր հեռանում Լիբանանից:

Պ.- Պէտք է նշել, որ դա վերաբերում է ոչ միայն Լիբանանի հայկական համայնքին: Արտագաղթն առաջացել է Լիբանանի պատմութեան հետ միասին: 10-12 միլիոն բնիկ լիբանանցի այսօր Լիբանանում չի ապրում, նրանք արտագաղթել են այլ երկրներ: Հիմա նոյնը տեղի է ունենում հայերի հետ: Այսօր Լիբանանի հայերը արտագաղթում են, որովհետեւ երկրում պայմանները վատն են, արտագաղթին շատ են նպաստում տնտեսական պատճառները: Աշխատանքի խնդիր կայ: Բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւններն աւարտելուց յետոյ հնարաւոր չէ աշխատանք գտնել: Արդիւնքում առաջանում է մի քանի տեսակ արտագաղթ. առաջինը` կապուած աշխատանքի հետ, երբ ցանկանում են գնալ այլ արաբական երկիր, ինչպէս նաեւ արտագաղթ` ուսման նպատակով, երբ ցանկանում են ուսումը շարունակել Եւրոպայում կամ Ամերիկայում: Անկասկած, մեր երիտասարդութեանը պէտք է կողմնորոշենք դէպի Հայաստան, եւ պէտք է ասեմ, որ Լիբանանում աշխատանք չունեցող հայ երիտասարդների մեծ մասը նախընտրում է մեկնել Հայաստան: Օրինակներ գիտեմ, երբ առանց մեր ջանքերի` այդ երիտասարդները որոշում են կայացրել գնալ եւ ապրել Հայաստանում: Մենք աշխատում ենք մեր երիտասարդներին ուղարկել հայրենիք: Այդպէս էլ ասում ենք, եթէ ուզում էք Լիբանանից արտագաղթել, ապա աւելի լաւ է գնալ Հայաստան: Պէտք է խոստովանեմ, որ դա միշտ չի յաջողւում, քանի որ Հայաստանում եւս տնտեսական վիճակն այնքան էլ լաւ չէ, եւ նրանք, ովքեր տեղեակ են այդ մասին, անմիջապէս պատասխանում են, որ այսօր Հայաստանի հայերն են հեռանում, մենք ինչպէս գնանք այնտեղ: Մենք ջանքեր չենք խնայում այդ ուղղութեամբ, դա կեանքի մի փուլ է, որ պէտք է անցնել: Մենք միշտ եւ ամէնուր, ինչպէս ընտանիքում, այնպէս էլ երիտասարդութեան շրջանում ասում ենք, որ մենք բոլորս մի տուն ունենք, որտեղ պէտք է վերադառնալ` դա մեր Հայաստանն է: Ինչքան էլ մարդ թափառի, միեւնոյնն է` գալիս է տուն վերադառնալու ժամանակը: Նոյնն է այստեղ, ինչքան էլ որ թափառենք սփիւռքում, մենք մի ճանապարհ ունենք` դէպի տուն, դէպի մեր հազարամեայ տունը: Ես հաւատում եմ, որ նման գործերը ճնշման տակ չեն կատարւում, դրանք տեղի են ունենում ժամանակի, շփման, կենդանի օրինակների եւ որոշակի փաստերի օգնութեամբ: Պէտք է պատմել այն մարդկանց մասին, ովքեր մեկնելով Հայաստան` յաղթահարել են դժուարութիւնները եւ հասել յաջողութիւնների: Ուր էլ որ գնաք, ձեզ մօտ անպայման խնդիրներ են ծագելու, դէ, ուրեմն, թող այդ ժամանակաւոր անլուծելի խնդիրները լինեն հայրենիքում, հարազատ, ընտանեկան միջավայրում: Թող քո յաջողութիւններից ոչ թէ օտարներն օգտուեն, այլ հայրենիքդ:

Հ.- Որքա՞ն ժամանակ կը պահանջուի, որպէսզի Հայաստանն ամուր ոտքի վրայ կանգնի:

Պ.- Չեմ կարող ինձ այդպիսի արտօնութիւններ վերապահել նման կանխատեսումներ անելու համար: Ես Հայաստանում չեմ ապրում, ես ապրում եմ սփիւռքում: Ես սփիւռքում մեծացած քաղաքական գործիչ եմ, եւ միշտ դէմ եմ եղել նրանց, ովքեր գտնուելով Հայաստանից դուրս` քննարկում են Հայաստանի հարցը, իրենց կարծիքն արտայայտում ու իրենց պահում տիրոջ նման: Եթէ ես, գոնէ մի քանի տարի ապրէի Հայաստանում, թերեւս կարողանայի պատասխանել այդ հարցին: Միայն կարող եմ ասել, որ Հայաստանում այսօր կարող է աւելի լաւ լինել, եթէ ազատ շուկայի այսօրուայ տնտեսական ընկալումը չփոխուի գողականի, այլ իսկապէս օգտագործուի տնտեսութեան, ժողովրդի համար, եւ որ աշխատանքի մարդը, իրօք, ունենայ իր իրաւունքները: Այսօր Հայաստանը, յատկապէս Երեւանը զարգացման ուղու վրայ է: Յատկապէս առանձնանում են Երեւանի մի քանի թաղամասեր, բայց դա չի նշանակում, որ ամբողջ Հայաստանն է այդ վիճակում: Լիբանանում նոյն իրավիճակն է տիրում: Պետութեան մայրաքաղաքը զարգացման փուլում է, Պէյրութի ներսում որոշ հողատարածքներ այնպիսի գներ ունեն, ինչպէս` Եւրոպայի խոշոր, զարգացած երկրներում: Նոյնն է պատկերը նաեւ Հայաստանում: Եթէ այսօր սփիւռքի եւ Երեւանի հայերը մտածեն աշխատատեղեր ստեղծելու մասին, ինչ-որ նոր բաներ զարգացնեն, օգնեն հայրենիքին, պայքարեն դիւանակալական մթնոլորտի դէմ, ապա ամէն ինչ լաւ կը լինի: Այսօր Արեւմուտքը զարգանում է արագ կշռոյթով, իսկ մենք յաճախ այժմէական կեանքը վերածում ենք «արեւմուտքայինի», եւ փորձում` այն տեղափոխել Հայաստան: Արդիւնքում մոռանում ենք իսկական հայկական արժէքների մասին: Արեւմուտքից եկած ամէն ինչ չէ, որ լաւն է: Այն, ինչ մենք ենթադրում ենք արտաքին տեսքի տակ եւ ապշած ընդունում, պարտադիր չէ, որ լաւը լինի: Պէտք է արդիականացնել եւ ընդունել միայն այն, ինչն օգտակար է հայ ժողովրդի համար: Եթէ այդպէս չվարուենք, ապա կը վերածուենք մի ազգի, որը կ՛անհետանայ, կամ կը դառնանք մի ազգ, որը միայն կը յիշեցնի հայ ազգի մասին: Չեմ կարող ասել, մեզ ինչքան ժամանակ է պէտք, որպէսզի Հայաստանը ոտքի կանգնի: Հանրապետութեան անկախութեան տօներին ես Հայաստանում էի եւ տեսայ, թէ իրականում ինչ հրաշքներ են տեղի ունեցել այնտեղ: Այո, փաստ է, որ քսան տարուայ ընթացքում Հայաստանում հրաշքներ են տեղի ունեցել, սակայն, ցաւօք, առկայ են նաեւ բացասական «հրաշքներ»: Մենք պէտք է այդ բացասական երեւոյթները հասցնենք նուազագոյնի, իսկ դրականը` առաւելագոյնի:

Հ.- Երբ լինում էք Հայաստանում, ո՞ր վայրերն էք սիրում այցելել:

Պ.- Ես եղել եմ Հայաստանի գրեթէ բոլոր պատմական վայրերում: Ի հարկէ, այցելել եմ բոլոր հայկական եկեղեցիները, բոլոր թանգարանները: Շատ եմ սիրում այցելել հին թաղամասերը, յատկապէս սիրում եմ այն թաղամասերը, որոնք գտնւում են հրապարակի յետեւի մասում, սիրում եմ լինել նաեւ գիւղերում: Յաճախ եմ եղել Արցախում, վերջին անգամ այնտեղ չորս տարի առաջ եմ եղել: Ցաւօք, հիմա Լիբանանում այնպիսի իրավիճակ է տիրում, որ չեմ կարող երկար ժամանակով բացակայել երկրից: Չեմ սիրում երկու-երեք օրով գնալ Հայաստան: Վերջին անգամ այնտեղ եմ եղել, երբ Լիբանանի նախագահն էր այցելել Հայաստան: Դա քաղաքական այց էր երեք օրով, սակայն ինձ համար այն արտասովոր էր: Ինձ հպարտութեան զգացում էր պատել, որովհետեւ Լիբանանի նախագահը գերազանց տպաւորութիւններով էր վերադառնում Հայաստանից: Նա հիանալի ընդունելութեան էր արժանացել բոլոր մակարդակներում. այցելել էր Ծիծեռնակաբերդի յուշահամալիր` ցնցուած դուրս եկել Ցեղասպանութեան թանգարանից: Ուզում եմ նշել, որ Հայաստանում հպարտ էի, քանի որ ապրելով Լիբանանում, ես միաժամանակ հայ մեծ ժողովրդի զաւակն եմ: Լիբանանի նախագահն էլ իր հերթին հպարտ էր, որ իր երկրում հայեր են ապրում:

Հ.- Ինչպէ՞ս պէտք է սփիւռքը նախապատրաստուի Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեայ տարելիցին:

Պ.- Պէտք է շարժուել մի քանի ուղղութիւններով: Մենք պէտք չէ սահմանափակուենք միայն Ցեղասպանութեան ճանաչմամբ: Չի կարելի բոլոր ուժերը միայն այս ուղղութեան վրայ կենտրոնացնել: Ես այդ հարցին շատ վճռականօրէն եմ վերաբերւում: Ճանաչե՞լ, թէ՞ չճանաչել Ցեղասպանութիւնը. հարցն այսօր դրանում չէ: Ցեղասպանութիւնն արդէն եղել է, վե՛րջ: Ես Ցեղասպանութիւնից փրկուած մարդու զաւակ եմ: Հայրս զբօսաշրջութեան նպատակով չէր լքել Տիգրանակերտը եւ եկել Լիբանանում ապրելու: Այն, որ Ցեղասպանութիւնը ճանաչում են միայն եւրոպական երկրները, դրանից ոչինչ չի փոխուի: Առաւելագոյնը կարող է աղմուկ սկսուել այդ թեմայի շուրջ: Աւելի կարեւոր է երկրորդ պահը: Ցեղասպանութեան ճանաչումից յետոյ մենք պէտք է հարց դնենք եւ փոխհատուցում պահանջենք, հատուցում: Նրանք պէտք է հասկանան, որ մեր հարցը միայն ճանաչմամբ չի լուծուի: Մենք յստակ պահանջներ ունենք Թուրքիայից, եւ նա պարտաւոր է դրանք կատարել: Եւ երրորդը. աշխարհը պարտաւոր է ճանաչել Ցեղասպանութիւնը: Ցեղասպանութիւնը պետութեան կողմից կատարուած ինչ-որ տարօրինակ արարք չէ: Ցեղասպանութիւնը մարդկութեան դէմ ուղղուած ծանր յանցագործութիւն է` պատժելի միջազգային ընտանիքի կողմից, միջազգային օրէնքով: Ցեղասպանութեան համար պատասխանատուները եւ նրանց ժառանգները պէտք է պատժուեն, ոչ թէ նրա համար, որ դա հայերն են պահանջում, այլ` համաձայն համամարդկային արժէքների եւ միջազգային օրէնքի, որպէսզի այլեւս ոչ մէկը չհամարձակուի ցեղասպանութիւն իրականացնել: Եթէ Հայոց ցեղասպանութիւնը ժամանակին պատժուէր, ապա Հիթլերը չէր համարձակուի ասել. «Ո՞վ է այսօր յիշում հայերի ցեղասպանութիւնը»: Կարելի էր խուսափել Ողջակիզումից, չէր լինի պաղեստինեան սպանդը, Իրաքի պատերազմը: Անպատժելիութիւնը ուժ է տալիս այդպիսի չարագործութիւններ կատարողներին: Աշխարհը, այդ թւում` Արեւմուտքը, պարտաւոր է հատուցել անցեալի համար: Չէ՞ որ նա եւս մեղսակից է եղել մեր Ցեղասպանութեանը: Նա Հայկական հարցի լուծումը թեքեց ոչ ի նպաստ հայերի: Հետեւաբար դա նրանց պատասխանատուութիւնն է: Ինչ վերաբերւում է հայկական կողմին, այստեղ եւս խիստ կը լինեմ: Պատմութիւնից գիտենք, որ թուրքերը խլել են մեր եկեղեցիների գոյքն ու փակել հայկական վանքերը: Ցաւօք, այսօր մեր եկեղեցիները մենք ենք դատարկում: Մենք Թուրքիայում ճնշման, յարձակման ենք ենթարկուել, սակայն թոյլ չենք տուել, որ մեր աղջիկները հարս գնային թուրքերին: Այսօր իմ` Ցեղասպանութիւն վերապրած պապիկի թոռնիկն ուզում է ընտանեկան կապեր ստեղծել մահմետականների հետ: Թուրքերն արգելում էին մեզ դպրոցներ ունենալ, բայց չնայած դրան` մենք կարողացել ենք բազմաթիւ դպրոցներ բացել: Այսօր մենք սփիւռքում ազատ ենք, իսկ մեր ուսումնական հաստատութիւնները դժուարութիւններ ունեն: Մենք` ինքներս ենք մեր երեխաներին օտար դպրոցներ ուղարկում: 100-ամեակի նախաշեմին այս հարցերը եւս պէտք է բարձրացնել: Այո, այս հարցերում ես շատ բծախնդիր եմ, որովհետեւ պէտք չէ միայն ուրիշներից պահանջենք: Մի պահ կարող են մեզ հարցնել, թէ ի՞նչ հայութեան մասին էք խօսում, ո՞ր հայերի պահանջների մասին է խօսք գնում, կարո՞ղ էք յստակեցնել: Բնականաբար, երբ իսլամացած հայերը յանկարծ յայտարարում են իրենց մասին որպէս հայերի, որոնք մինչ այդ ստիպուած են եղել թաքնուել, սա շատ դրական բնոյթ է կրում: Յայտնւում են մեր եղբայրները, եւ մենք փորձում ենք նրանց մեր շրջանն ընդունել ու օգնել նրանց` աւելի հայ դառնալու համար, քանի որ նրանք չեն կորցրել գլխաւորը` հայկական ինքնութեան զգացումը: Մենք նրանց պէտք է աւելի շատ օգնենք: Այսօր մենք նահանջելու տեղ չունենք եւ պէտք չէ բոլորի հետ համաձայնուենք: Ես այնքան եմ հպարտանում իմ ժողովրդով, իմ հայկական ինքնութեամբ, որ ինձ թւում է, թէ Աստուած միայն հայերէն է հասկանում: Ես «Հայր մերը» արաբերէնով եւս գիտեմ եւ գործի բերումով տարբեր ժամերգութիւնների եմ մասնակցում, սակայն երբ մենակ եմ լինում, միայն հայերէն եմ աղօթում:

Հ.- Ինչպիսի՞ն կը լինի նոր սփիւռքը:

Պ.- Ա՜խ, երանի՛ թէ այն չլինի… Սկսենք նրանից, որ սփիւռքում ներքին տեղաշարժ է կատարուել: 1970-1975թթ. Մերձաւոր Արեւելքի իրադարձութիւններից յետոյ մեծ թուով հայեր արտագաղթեցին Արեւմուտք, ոմանք էլ` Աւստրալիա, Եւրոպա, եւ այդ տարիներին շունչ տուեցին Ամերիկայի եւ Եւրոպայի սփիւռքին: Ինձ համար սփիւռքը չպահպանուող երեւոյթ է: Սփիւռքը չի կարող յաւերժ գոյատեւել: Բոլոր համայնքները դատապարտուած են մահուան, ամէն ինչ կախուած է ժամանակից, թէ որն աւելի շատ կ՛ապրի միւսներից: Եթէ Ամերիկայի համայնքները չհամալրուէին Լիբանանի, Սուրիոյ, Իրանի, իսկ աւելի ուշ` Հայաստանի, Թուրքիոյ հայերով, ապա այսօր Ամերիկայի հայ համայնքը գոյութիւն չէր ունենայ: Մի ժամանակ հայկական համայնքներ են եղել Հնդկաստանում, Սինկափուրում, Ինտոնեզիայում, Հունգարիայում, Ռումանիայում, Լեհաստանում: Ժամանակի ընթացքում դրանք վերացել են: Իսկ ո՞ւր են այդ հայերը: Նրանք ձուլուել են… Վաղը կը կորչեն Մերձաւոր Արեւելքի, Եւրոպայի համայնքները, եւ նորից ինչ-որ տեղ կը կառուցուեն նոր համայնքներ, բայց դա կը տեւի 20 կամ 100 տարի: Միեւնոյն է, վերջն անխուսափելի է: Անհրաժեշտ է, որ մինչ այս ամէնը տեղի կ՛ունենայ, Հայաստանն այնքան ուժեղ լինի, որ կարողանայ դէպի իրեն ձգել իր որդիներին: Այսօր Հայաստանի եւ համայն սփիւռքի խնդիրն է երկարաձգել մեր համայնքների կեանքը: Մենք սփիւռքը պաշտպանում ենք, որպէսզի յետոյ այն կազմակերպուած քանդենք: Իսկ ինչո՞ւ պէտք է սփիւռքը քանդել… Հայաստանի՛ համար: Սակայն` ամէն ինչ իր ժամանակին: Չէ՞ որ հզօր համայնքները եւս աշխատում են մեր հայրենիքի բարօրութեան համար: Նրանք, իրենց հերթին, պէտք է մտածեն աւելի թոյլ համայնքների մասին: Դրանք պէտք է պահպանել բոլոր ուժերով: Դա կարելի է անել դպրոցների եւ եկեղեցիների օգնութեամբ: Այսօր եկեղեցին հսկայական աշխատանք ունի անելու: Ցաւօք, մեր օրերում լուրջ խնդիրներ ունենք եկեղեցականների հետ կապուած: Եկեղեցիներ կան, որտեղ ամիսներով ժամերգութիւն չի լինում. ես եղել եմ այդպիսի երկրներում: Դա վերաբերում է Մերձաւոր Արեւելքին եւ Եւրոպայի, Սպանիայի, Շուէտի, Հոլանտայի, Անգլիոյ ու Ամերիկայի նոր համայնքներին: Հաւանաբար Ռուսաստանում եւս եկեղեցականների պակաս է զգացւում: Կարծում եմ, որ այս խնդիրն առկայ է նաեւ նախկին Խորհրդային Միութեան հանրապետութիւններում: Եկեղեցին անհրաժեշտ է հայ ինքնութեան պահպանման համար, մեր ժողովրդի տոկունութեան համար: Մենք կարող ենք մոռանալ լեզուն, աւանդոյթները, սակայն չենք կարող մոռանալ Հայաստանեայց եկեղեցին: Մեր եկեղեցին կարող է կամուրջ լինել հայկական ինքնութեանը վերադառնալու համար: Այս ամէնը պէտք է Հայաստանը տայ` սփիւռքը ստանալու համար:

Նիւթը պատրաստեց
«Կամուրջ» ալմանախի
գլխաւոր խմբագիր
ԼԻԱՆԱ ԶԱԽԱՐԵԱՆԸ

Ռուսերէնից թարգմանեց`
ՌՈՒԶԱՆՆԱ ԱՒԱԳԵԱՆԸ

«ԱԶԴԱԿ»